Những thợ săn virus trong hang dơi
Peter Daszak, Giám đốc tổ chức phi lợi nhuận EcoHealth Alliance chuyên phát hiện virus mới và ngăn chặn đại dịch, có trụ sở chính tại New York, là một thợ săn virus. Trong 10 năm qua, ông đã ghé thăm hơn 20 nước trong nỗ lực ngăn chặn đại dịch tiếp theo bằng cách tìm kiếm mầm bệnh mới trong các hang dơi, đặc biệt là virus corona mới. Những phát hiện của Daszak và đồng nghiệp giúp bổ sung thông tin vào thư viện mở về mọi loại virus ở động vật, từ đó các nhà khoa học có thể dự đoán chủng virus nào nhiều khả năng truyền sang người nhất để giúp thế giới sẵn sàng ứng phó.
"Chúng tôi đã thu thập hơn 15.000 mẫu vật dơi, giúp xác định khoảng 500 chủng virus corona mới", Daszak cho biết. Một trong số đó là chủng virus tìm thấy trong một hang động ở Trung Quốc năm 2013, có thể là tổ tiên của nCoV.
Trước khi tiến vào hang động, nhóm nhà khoa học mặc bộ đồ chống chất nguy hiểm, đeo khẩu trang và găng tay dày để che phủ mọi phần da lộ ra. Chạm vào phân hoặc nước tiểu dơi có thể khiến họ tiếp xúc với một số loại virus nguy hiểm nhất thế giới chưa từng được biết tới.
Trang bị đèn pin đội đầu, nhóm nghiên cứu dựng những chiếc lưới ở cửa hang tối om nhô ra giữa những bụi tre, nằm trong hệ thống hang động đá vôi khổng lồ ở tỉnh Vân Nam phía tây nam Trung Quốc. Sau đó, họ kiên nhẫn chờ tới lúc chạng vạng. Khi Mặt Trời lặn, hàng nghìn con dơi bay ra khỏi hang tìm thức ăn và lao thẳng vào lưới.
Các nhà khoa học thu thập lưới và cẩn thận tiêm thuốc an thần nhẹ để lũ dơi ngủ, trước khi lấy mẫu máu từ mạch ở cánh của chúng. "Chúng tôi cũng tiến hành lấy mẫu dịch ở họng và mẫu phân bằng tăm bông", Peter Daszak cho biết.
 |
| Lấy mẫu dơi ở Myanmar và Kenya các nhà nghiên cứu tìm được 6 loại coronavirus mới. Ảnh: Viện Smithsonian. |
Nghiên cứu virus corona
Trước dịch SARS năm 2003, nghiên cứu về virus corona không thu hút nhiều sự chú ý và không được coi trọng trong nghiên cứu y khoa, theo Wang Linfa, nhà virus học ở Trường Y Duke-NUS tại Singapore, người phát triển công cụ để phân tích mẫu vật do tổ chức EcoHealth Alliance thu thập. Chỉ hai virus corona ở người được nhận dạng trước đó, cả hai đều được phát hiện vào thập niên 1960.
Năm 2009, sáng kiến Predict được thành lập với ngân sách từ Cơ quan Phát triển Quốc tế Mỹ (USAID) và thuộc quyền quản lý của Đại học California Davis, EcoHealth Alliance, Viện Smithsonian, Hiệp hội Bảo tồn Động vật hoang dã và Metabiota, một công ty ở California phát triển thiết bị theo dõi dịch bệnh.
Mục tiêu của dự án này là theo dõi và phản ứng với những bệnh dịch có nguồn gốc từ động vật, bao gồm virus corona, trước khi chúng truyền sang người. Trong 10 năm hoạt động, dự án được cấp kinh phí 200 triệu USD. Từ khi ra đời, dự án đã giúp xác định 5 virus corona, bao gồm nCoV. Daszak ước tính dơi chứa khoảng 15.000 chủng virus corona, nhưng hiện nay giới nghiên cứu mới chỉ biết vài trăm trong số đó.
 |
|
Nhóm của EcoHealth Alliance lấy mẫu từ một con dơi. Đã có 15.000 mẫu dơi được họ thu thập trong thập kỷ qua. Ảnh: Viện Smithsonian. |
Tổ chức của Daszak tập trung vào vùng tây nam Trung Quốc, cụ thể là hệ thống hang động đá vôi ở tỉnh Vân Nam, nổi tiếng với số lượng dơi lớn. "Chúng tôi nhắm vào Trung Quốc đầu tiên bởi chúng tôi muốn tìm kiếm nguồn gốc của virus SARS. Nhưng sau đó, chúng tôi nhận ra có hàng trăm virus corona nguy hiểm khác ở đó nên chúng tôi chuyển hướng chú ý sang tìm kiếm chúng", Daszak chia sẻ.
Dự án Predict hoạt động ở 31 nước. Một nhóm thợ săn virus khác thuộc Viện Smithsonian tập trung vào Myanmar và Kenya. "Gần đây, chúng tôi đã nhận dạng 6 chủng virus corona ở Myanmar", Suzan Murray, người phụ trách Chương trình Y tế Toàn cầu của Viện Smithsonian, chia sẻ.
"Có những khu vực tập trung nhiều đa dạng sinh thái, sự xâm lấn ngày càng tăng của con người đối với môi trường sống tự nhiên, mạng lưới du lịch rộng và số lượng gia súc lớn, có nghĩa virus có khả năng cao lây lan giữa các loài", Dawn Zimmerman, chỉ huy những cuộc thám hiểm lấy mẫu virus của Viện Smithsonian, nhận định.
Từ dơi sang người
Đông Nam Á và Trung Quốc trở thành mối quan tâm đặc biệt bởi lượng lớn dân số thường xuyên tiếp xúc với động vật hoang dã thông qua săn bắt, mua bán động vật sống và ăn thịt, theo Daszak. Sau khi phân tích mẫu máu của người dân sống gần hai hang dơi ở huyện Tấn Ninh, tỉnh Vân Nam, năm 2015, nhóm của Daszak phát hiện 3% có kháng thể chống virus chỉ gặp ở dơi, có nghĩa họ đã tiếp xúc với virus. "Người dân có thể không hề biết họ đã tiếp xúc với những mầm bệnh này và hồi phục hoặc chỉ có vài tế bào cơ thể nhiễm virus", Daszak nói.
Để truyền sang người, virus corona cần liên kết với thụ thể tế bào, điều thường đòi hỏi vật chủ động vật trung gian, Wang giải thích. Đó có thể là cầy hương, lạc đà, tê tê hoặc động vật có vú khác có quan hệ gần gũi với con người. Nhưng chúng luôn bắt nguồn từ dơi, loài vật mang lượng lớn virus có khả năng lây nhiễm sang người như Marburg, Nipah, Ebola và SARS, theo Daszak, đồng tác giả một nghiên cứu trên tạp chí Nature về đề tài này năm 2017.
"Do dơi là động vật có vú biết bay, cơ thể chúng chịu nhiều áp lực, giúp tạo ra phản ứng miễn dịch. Để thích nghi, chúng phải làm yếu hệ miễn dịch, khiến chúng dễ nhiễm virus hơn và có thể chịu đựng tải lượng virus cao hơn", Daszak cho biết. Dơi cũng chiếm khoảng 20% tổng số động vật có vú và thường tập trung theo đàn lớn trong những hang động đông đúc, khiến virus có nhiều khả năng lây lan giữa chúng hơn.
Thư viện virus corona
Ngay khi nhóm của Daszak thu thập mẫu vật, họ lưu trữ trong nitơ lỏng và gửi tới phòng thí nghiệm cộng tác trên khắp thế giới để phân tích. Các sợi ADN của virus trong mẫu vật sau đó được so sánh với hồ sơ ở GenBank, cơ sở dữ liệu mở chứa thông tin về mọi loại virus đã biết do Trung tâm Thông tin Công nghệ Sinh học Quốc gia Mỹ (NCBI) điều hành. Điều đó giúp xác định có phải họ đang gặp một loại virus mới hay không, theo Zimmerman. Tuy nhiên, câu trả lời không phải luôn rõ ràng.
"Một loại virus được xác định là mới nếu hơn 20% ADN của nó khác với các virus đã biết", Supaporn Watcharaprueksadee, chuyên gia nghiên cứu bệnh dịch mới ở phòng thí nghiệm của Đại học Chulalongkorn tại Bangkok, cho biết. Giới nghiên cứu đôi khi cho rằng họ tìm thấy một virus mới nhưng trên thực tế, nó đã lây lan trong cộng đồng trong vài năm. Chưa đến một nửa số virus gây bệnh viêm phổi được nhận dạng, theo Patrick Woo, chuyên gia về bệnh dịch mới ở Đại học Hong Kong.
Năm 2005, Woo phát hiện một chủng virus corona mới ở hai bệnh nhân nhập viện tại Hong Kong và đặt tên là HKU1. Nhưng sau đó, ông phát hiện cũng chính chủng virus này lây nhiễm cho các bệnh nhân ở Mỹ, Australia và Pháp. Một loại virus khác có thể đã lây sang người mà không ai biết là virus Nipah. Virus này xuất hiện vào năm 1998 trong một dịch bệnh ở Malaysia khiến 105 người tử vong, nhưng Daszak cho rằng nó đã truyền từ dơi sang người rất lâu về trước ở vùng nông thôn Bangladesh.
Covid-19
Khi Covid-19 xuất hiện, Shi Zhengli, nhà virus học ở Viện Virus học Vũ Hán, lập tức so sánh virus gây bệnh với cơ sở dữ liệu mà bà đã soạn thảo với 500 chủng virus corona mới được nhận dạng bởi EcoHealth Alliance. "Virus mới trùng khớp với mẫu vật lấy từ dơi móng ngựa trong hang động ở Vân Nam năm 2013 tới 96,2%", Daszak nói. "Điều đó có nghĩa virus ở dơi là tổ tiên hoặc họ hàng gần của nCoV. Nhiều khả năng một vật chủ trung gian có liên quan và truyền virus sang người, chiếm 3,8% khác biệt trong hệ gene".
Biết nơi bắt nguồn virus mới và cách nó truyền sang người là thông tin tối quan trọng cho phép phát hiện sớm dịch bệnh và kịp thời áp dụng các biện pháp kiểm soát lây lan, theo chuyên gia nghiên cứu dịch bệnh mới Watcharaprueksadee. Với Covid-19, việc xác định nơi bắt nguồn sẽ giúp các nhà khoa học tìm hiểu cách virus đột biến để lây nhiễm sang người, qua đó ngăn chặn những đợt bùng phát dịch trong tương lai, Daszak nhấn mạnh.
Dự đoán dịch bệnh tiếp theo
Ngoài cung cấp hiểu biết về nguồn gốc của nCoV và Ebola, các thợ săn virus cũng giúp dự đoán nơi dịch bệnh lớn tiếp theo sẽ xuất hiện và ngăn chặn kịp thời. Dựa vào liệt kê chi tiết nơi ẩn nấp của những virus đặt ra nguy cơ lớn nhất đối với con người, họ có thể lập bản đồ sự phát triển của chúng và giảm thiểu lây lan.
"Nhóm chuyên gia virus học của chúng tôi sử dụng mẫu vật thu thập ở thực địa để xác định virus nào dễ truyền sang người nhất và phân loại chúng dựa theo nguy cơ", Murray chia sẻ.
Virus corona gây dịch SARS và MERS đặc biệt nguy hiểm bởi chúng có thể truyền sang người. "Chúng tôi tìm thấy 50 mầm bệnh mới liên quan đến SARS chỉ tính riêng trong quá trình nghiên cứu", Daszak cho biết. "Tập trung nỗ lực ngăn chặn dịch bệnh vào những loại virus có nguy cơ cao này là việc làm hợp lý".
Trong một hang động, nhóm của Daszak xác định mọi yếu tố cần thiết để tạo ra virus SARS. Nếu kết hợp lại, virus có thể truyền trực tiếp sang người mà không cần vật chủ trung gian, theo bài báo công bố trên tạp chí PLoS Pathogens.
Nhà chức trách có thể tiến hành nhiều biện pháp phòng ngừa để ngăn chặn dịch bệnh xảy ra. Giáo dục cộng đồng ở những khu vực tập trung nhiều virus nguy hiểm đặc biệt quan trọng. "Ở một số khu vực thuộc Kenya, chúng tôi đang dạy người dân đào các lỗ trên mái nhà để ngăn dơi bay vào hoặc hướng dẫn họ đun sôi sữa lạc đà trước khi uống để tiêu diệt mầm bệnh", Zimmerman chia sẻ.
EcoHealth Alliance cũng giúp nâng cao ý thức đối với rủi ro khi buôn lậu động vật như tê tê, loài vật có thể mang virus và khuyến cáo người dân tránh ăn hoa quả mà dơi có thể đã cắn vào. Dơi và nhiều động vật hoang dã khác đôi khi được nhà nghiên cứu đeo thiết bị theo dõi để tìm hiểu mô hình lây lan dịch bệnh bằng cách phân tích đường di chuyển của chúng cũng như tần suất tiếp xúc với gia súc và con người.
Đội ngũ chuyên gia của dự án Predict đóng vai trò quan trọng trong ngăn chặn sự lây lan của dịch bệnh. "Những phòng thí nghiệm mà chúng tôi hợp tác hiện nay đều biết cách xác định mầm bệnh mới", Zimmerman giải thích.
Predict đã xây dựng hoặc nâng cấp khoảng 60 phòng thí nghiệm ở châu Á và châu Phi. Dữ liệu thu thập qua dự án có thể sử dụng để phát triển vaccine hoặc phương pháp điều trị một bệnh mới. Mẫu máu lấy từ dơi chứa kháng thể mà loài vật này sản sinh để chống lại virus, có thể tạo nền tảng cho công cuộc phát triển vaccine hoặc điều trị bằng huyết thanh, theo Wang.
Sự xuất hiện của Covid-19 cho thấy công việc của các "thợ săn virus" cần thiết tới mức nào. Dự án Predict đã được gia hạn thêm 6 tháng với tổng kinh phí 2,26 triệu USD, theo Đại học California Davis. Trong thời gian tạm cất đồ bảo hộ và ngừng thám hiểm thu thập mẫu vật, những thợ săn virus đang hỗ trợ xét nghiệm khẩn cấp Covid-19 ở châu Phi, châu Á và Trung Đông, cũng như giúp định hình biện pháp y tế công cộng tại các nước này.
"Chúng tôi hy vọng có thể quay trở lại công việc sớm nhất có thể. Sau đó, chúng tôi sẽ tập trung mọi nỗ lực vào tìm kiếm chính xác nCoV bắt nguồn từ đâu", Daszak nói.
An Khang (Theo CNN)
