Chỉ trong vài thập kỷ, quá trình đô thị hóa mạnh mẽ của Trung Quốc vượt xa nhiều quốc gia với quy mô dân số và kinh tế siêu lớn.
Hơn một nửa dân số toàn cầu hiện sống ở các thành phố lớn. Cụ thể, có khoảng 54% trong tổng số 7 tỷ người trên Trái đất đang cư trú tại khu vực đô thị. Nhiều chuyên gia dự báo, đến giữa thế kỷ XXI, tỷ lệ này có thể tăng lên 66%, phản ánh xu hướng đô thị hóa mạnh mẽ trên phạm vi toàn cầu.
Hiện nay, toàn thế giới mới chỉ ghi nhận 37 siêu đô thị, nhưng con số này dự kiến sẽ tăng lên 41 vào năm 2030. Theo Liên hợp quốc, châu Á và châu Phi là hai khu vực chứng kiến tốc độ đô thị hóa mạnh mẽ nhất. Đáng chú ý, riêng ba quốc gia Nigeria, Ấn Độ và Trung Quốc dự báo chiếm tới 37% mức tăng trưởng đô thị toàn cầu.
Trung Quốc nổi tiếng với nhiều toà nhà cao tầng.
Đô thị hóa được xem là động lực hình thành tầng lớp trung lưu đông đảo và bền vững tại Mỹ, Anh sau Cách mạng Công nghiệp. Nhiều chuyên gia kỳ vọng kịch bản tương tự sẽ lặp lại ở những quốc gia đang phát triển trong thế kỷ XXI.
Nigeria là ví dụ điển hình cho xu hướng này. Năm 2008, Ngân hàng Thế giới nâng mức phân loại thu nhập của Nigeria từ “trung bình thấp” lên “trung bình”. Hiện nay, quốc gia này trở thành nền kinh tế lớn nhất châu Phi, đồng thời chứng kiến sự gia tăng nhanh chóng của tầng lớp tiêu dùng. Báo cáo mới nhất của McKinsey & Company cho biết số hộ gia đình trung lưu ở châu Phi hiện vượt qua cả Ấn Độ.
Tuy nhiên, không phải quốc gia nào cũng đi theo quỹ đạo thuận lợi đó. Trung Quốc đang nổi lên như một trường hợp nghiên cứu điển hình về nguy cơ tăng trưởng chậm lại và những rủi ro trong quá trình phát triển.
Với quy mô dân số đô thị có thể đạt 1 tỉ người vào năm 2030, Trung Quốc lên kế hoạch xây dựng 19 siêu đô thị nhằm quản lý bền vững quá trình đô thị hóa đang diễn ra nhanh chóng. Theo thiết kế, những thành phố trong một cụm sẽ hợp tác về kinh tế, sinh thái và chính trị, từ đó thúc đẩy khả năng cạnh tranh của từng khu vực.
Theo China Daily, Trung Quốc đang tìm cách đẩy nhanh tốc độ đô thị hóa như một phần trong nỗ lực rộng lớn hơn nhằm thúc đẩy tiêu dùng nội địa, giữa lúc chủ nghĩa bảo hộ gia tăng trong thương mại toàn cầu.
Chiến lược này được đưa ra trong một loạt biện pháp nhằm kích cầu từ năm 2023 đến năm 2035. Kế hoạch do Ủy ban Trung ương đảng Cộng sản Trung Quốc và Quốc vụ viện nước này xây dựng và ban hành, được công bố rộng rãi vào ngày 14/12/2022.
Tuy nhiên, một trong những thách thức lớn nhất đối với tiến trình đô thị hóa của Trung Quốc chính là hệ thống hộ khẩu. Vốn xuất phát từ hình thức đăng ký hộ gia đình cổ xưa, sau cuộc cách mạng năm 1949, hộ khẩu trở thành công cụ kiểm soát dân cư trong nền kinh tế kế hoạch tập trung.
Cơ chế này cho phép chính quyền siết chặt dòng di chuyển của lao động, đặc biệt nhằm ngăn chặn làn sóng nông dân đổ về thành phố. Người lao động nông thôn nếu không có giấy phép cư trú do chính phủ cấp sẽ bị từ chối tiếp cận các dịch vụ công cơ bản tại đô thị, từ giáo dục cho đến chăm sóc y tế.
Thượng Hải, trung tâm của cụm đô thị "Đồng bằng Trường Giang". (Ảnh: Rueters)
Tại một hội thảo mùa xuân ở Viện Brookings (Washington), ông Hồ Bính Lượng, Trưởng khoa Nghiên cứu Phát triển, Đại học Sư phạm Bắc Kinh - đồng thời là người ủng hộ cải cách hệ thống hộ khẩu đưa ra hai khuyến nghị cho tiến trình đô thị hóa của Trung Quốc. Theo ông, cần nâng cao chất lượng dịch vụ công tại đô thị vừa và nhỏ, đồng thời để thị trường điều tiết quá trình cũng như tốc độ mở rộng đô thị.
Trong khi đó, thực tế lại cho thấy Trung Quốc vẫn đang tập trung mạnh vào việc xây dựng các siêu đô thị. Tuy nhiên, tốc độ xây dựng nhanh hơn nhiều so với khả năng lấp đầy dân cư, kéo theo sự hình thành của những “thành phố ma”, nơi phải mất nhiều năm tỷ lệ cư trú mới có thể cải thiện đáng kể.
Tuy nhiên, theo báo cáo của Ngân hàng Standard Chartered, từ năm 2012 - 2014, có ít nhất 3 thành phố từng vắng bóng cư dân có dấu hiệu khởi sắc: một nơi dân số tăng gấp đôi, một nơi khác tăng gấp 4 lần, và một thành phố nâng tỷ lệ lấp đầy từ 20% lên 50%. Dù vậy, khoảng một nửa số “thành phố ma” vẫn trong tình trạng thưa thớt dân cư. Thường Châu, từng được gọi là “thành phố ma”, nay đã trở thành chốn sinh sống của 4,5 triệu người.
Tương tự, tổng tài sản của 300.000 người Thâm Quyến gốc đã lên tới hơn 30 tỷ USD. Nhưng chi phí sinh hoạt tăng cao đang đè nặng lên người nghèo. Nhiều người trong số họ đến từ những khu vực khác của Trung Quốc.
