“Cửu vị thần công”, tức 9 khẩu súng thần công làm biểu tượng cho sức mạnh của triều Nguyễn, đúc dưới thời vua Gia Long, được công nhận bảo vật quốc gia năm 2012.
Sau khi lập ra nhà Nguyễn, vua Gia Long cho thu thập đồng trong cả nước để đúc “Cửu vị thần công”, tức 9 khẩu súng thần công, làm biểu tượng cho sức mạnh của triều Nguyễn.
Thời gian đúc những khẩu thần công này bắt đầu từ tháng 1/1803 và hoàn thành vào tháng 12/1804. "Cửu vị thần công" nặng trên 17.000 kg, được chia làm 2 nhóm “Tứ thời” gồm 4 khẩu Xuân – Hạ – Thu – Đông và “Ngũ hành” gồm 5 khẩu Kim – Mộc – Thủy – Hỏa – Thổ.
Mỗi khẩu thần công có chiều dài 5,1m với đường kính trong của nòng là 22,5cm, được khắc nhiều hoa văn tinh xảo cùng các bài văn ngắn mô tả lai lịch.
Các khẩu thần công được đặt trên giá súng làm bằng gỗ lim. Giá súng này được chạm trổ hoa văn hình rồng rất công phu. Có 8 dải hoa văn trang trí hình hoa lá chạy quanh thân súng.
Giữa thân súng có gắn 2 quai lớn chạm hình con lân.
Theo các nhà nghiên cứu văn hoá Huế, “Cửu vị thần công” không chỉ thể hiện được nghệ thuật tinh mỹ mà còn cho thấy kỹ thuật luyện kim đặc sắc thời nhà Nguyễn. Để đúc ra bảo vật quốc gia này, vua Gia Long đích thân tìm những người thợ ưu tú nhất, không chỉ giỏi tay nghề mà còn phải có đạo đức để đặt trọn niềm tin.
Việc đúc súng đặt dưới sự giám sát của Đô Thống chế Nguyễn Văn Khiêm, Chánh quản cơ Hoàng Văn Cẩn, Phó quản cơ Ích Văn Hiếu và Tham tri Bộ Công Phan Tấn Cẩn. Ông Phan Tấn Cẩn bấy giờ vừa được thăng làm Tham tri bộ Công, cẩn thận với từng bản vẽ, áp dụng kỹ thuật tân tiến nhưng không bỏ qua yếu tố truyền thống mang tính phong thuỷ, thuật số.
Năm 1816, vua Gia Long sắc phong cho “Cửu vị thần công” là “Thần oai vô địch Thượng tướng quân”. Sau khi hoàn thành, “Cửu vị thần công” được đặt ngay phía trái cổng chính Ngọ môn ở Kinh thành Huế, được cắt cử đội binh lính túc trực bảo vệ. Đến năm 1917 thời vua Khải Định thì các khẩu thần công được di chuyển đặt tại Kỳ Đài như ngày nay.
Thực tế, "Cửu vị thần công" chưa bao giờ được dùng trong trận mạc, mà chỉ dùng để bắn các phát súng lệnh ở Kinh Đô khi diễn ra các nghi lễ cung đình như Mừng Khánh Thọ vua, Lễ, Tết, hay Tế Đàn Nam Giao. Một phần lý do vì các cỗ súng này rất nặng và khó di chuyển ra chiến trường, một phần vì Kinh thành Huế khá yên bình cho đến khi bị thực dân Pháp uy hiếp tại Cửa Thuận An năm 1883, và lúc đó thì súng thần công lỗi thời so với pháo cận hiện đại của thực dân Pháp.
Xưa kia người dân Kinh thành Huế khi đi ngang qua “Cửu vị thần công” đều có thói quen cúi chào. Ngay cả binh lính và các quan thường đi qua cũng không quên chào.
Đến nay, các bài văn, thông tin chữ hán khắc trên "Cửu vị thần công" vẫn còn tương đối sắc nét và có thể đọc rõ bằng mắt thường.
Trải qua hơn 220 năm tồn tại, "Cửu vị thần công" được bảo toàn gần như nguyên vẹn, vật liệu đồng còn tương đối tốt. Chúng được xem là một tác phẩm nghệ thuật bằng đồng có giá trị cao của kinh thành Huế cùng với Vạc đồng và Cửu Đỉnh trời vua, chúa nhà Nguyễn và được công nhận là bảo vật quốc gia năm 2012.
