Vì sao các tiết khí dài ngắn khác nhau, xê dịch trong 14-16 ngày?

Khi làm lịch tiết khí, người xưa quan sát bóng râm, sự thay đổi nhiệt độ, hướng gió, sự nảy mầm của cây cối và vòng đời của côn trùng để phân chia một năm thành các mốc thời gian nhỏ hơn. Chu kỳ Trái đất quay quanh Mặt trời 360° được chia thành 24 điểm cách đều. Mỗi điểm cách nhau một khoảng cách tạo thành góc 15° với Mặt trời, được gọi là tiết khí.

Tuy nhiên, số ngày của các tiết khí không hoàn toàn bằng nhau. Tại sao lại như vậy?

Vì sao số ngày của các tiết khí không bằng nhau?

Năm Dương lịch trung bình có 365,2422 ngày. Chia đều cho 24 tiết khí, ta có 365,2422/24 ≈ 15,22 ngày/tiết khí. Theo lịch vạn niên, 24 tiết khí trong năm tương đồng với thời điểm Mặt Trời ở các kinh độ: 0°, 15°, 30°, 45°, 60°, 75°, 90°, 105°, 120°, 135°, 150°, 165°, 180°, 195°, 210°, 225°, 240°, 255°, 270°, 285°, 300°, 315°, 330°, 345° so với Trái đất.

Tuy vậy, Trái đất quay quanh Mặt trời theo một quỹ đạo hình elip, không phải hình tròn hoàn hảo. Trong năm, Mặt trời nằm ở một trong hai tiêu điểm của quỹ đạo elip này. Vì vậy, mỗi quãng đường di chuyển tạo góc 15° cũng có chiều dài khác nhau. Khoảng cách giữa các tiết khí cũng có sự chênh lệch.

Ví dụ: Năm 2025, tiết Lập xuân kéo dài 14 ngày (3-17/2/2025); tiết Lập hạ dài 15 ngày (5-20/5/2025); tiết Đại thử kéo dài 16 ngày (22/7 - 6/8/2025).

Trái đất quay quanh Mặt trời theo quỹ đạo hình elip nên quãng đường di chuyển góc 15° cũng không đều. (Ảnh minh họa: Ypok)

Khi Trái đất gần Mặt trời (điểm cận nhật, khoảng đầu tháng 1), thời gian để quét qua 15° ngắn hơn. Tiết khí có thể chỉ dài 14 ngày. Khi Trái đất xa Mặt trời (điểm viễn nhật, khoảng đầu tháng 7), thời gian đi qua 15° dài hơn; tiết khí có thể kéo dài tới 16 ngày. Như vậy, khoảng cách giữa hai tiết khí dao động từ 14 đến 16 ngày, nhưng trung bình vẫn là 15 ngày.

Khoảng cách 14-16 ngày giữa các tiết khí trùng khớp với nhịp phát triển tự nhiên của cây trồng. Trong nông nghiệp, chỉ cần hai tuần là người ta có thể nhận thấy rõ sự thay đổi của thời tiết và giai đoạn sinh trưởng. Ví dụ, từ tiết Mang chủng (bận rộn reo hạt) đến Hạ chí (giữa mùa hè), ruộng lúa có thể chuyển từ lúc trổ bông sang khi hạt bắt đầu chín vàng. Khoảng cách thời gian này giúp người nông dân kịp điều chỉnh lịch gieo trồng, bón phân hay thu hoạch cho phù hợp.

Bên cạnh đó, cách chia làm 14-16 ngày cũng giúp dễ nhớ, dễ ứng dụng. Với xã hội xưa chưa có lịch in phổ biến, quãng thời gian nửa tháng là một đơn vị đủ ngắn để dễ nhớ, nhưng cũng đủ dài để tạo thành các mốc quản lý mùa vụ. Người dân chỉ cần thuộc lòng các tiết khí là đã có thể ước lượng thời điểm thích hợp cho công việc đồng áng, từ việc cấy lúa, thu hoạch cho tới chuẩn bị phòng chống thiên tai.

Trước khi khoa học khí tượng ra đời, 24 tiết khí chính là công cụ dự báo thời tiết đơn giản nhưng hiệu quả. Chỉ cần biết đang ở tiết nào, người ta có thể hình dung sắp tới trời sẽ nóng, lạnh hay có mưa nhiều. Đây vừa là kiến thức dân gian, vừa là dự báo thời tiết cổ truyền giúp người nông dân chủ động ứng phó với sự thay đổi của khí hậu.

Lợi ích của tiết khí

Các tiết khí được chia đều cho 4 mùa để thể hiện các đặc trưng về thời tiết, sự vật,…. Ngoài cách phân chia 24 tiết khí của theo mùa. Người xưa còn chia theo từng đặc trưng riêng:

Tiết khí thể hiện cho sự giao/chuyển mùa: Lập xuân, Xuân phân; Lập hạ, Hạ chí; Lập thu, Thu phân; Lập đông, Đông chí.

Tiết khí thể hiện cho đặc trưng về nhiệt độ: Tiểu thử, Đại thử, Xử thử, Tiểu hàn, Đại hàn.

Tiết khí liên quan đến sương, mưa, nước: Vũ thủy, Cốc vũ, Bạch lộ, Hàn lộ, Sương giáng, Tiểu tuyết, Đại tuyết.

Tiết khí thể hiện cho sự thay đổi của sự vật, cảnh sắc: Kinh trập, Thanh minh, Tiểu mãn, Mang chủng.

Tháng 9 trong tiết Bạch lộ thường là lúc không khí lạnh tràn về các tỉnh miền Bắc. (Ảnh: Viên Minh)

Ngày nay, dù con người đã có thể theo dõi dự báo thời tiết chi tiết tới từng giờ, 24 tiết khí vẫn hiện diện trong đời sống văn hóa và nông lịch. Đây không chỉ là một di sản tri thức của người xưa, mà còn là công cụ định hướng nhịp sống mùa vụ, giúp con người hòa hợp hơn với tự nhiên.

Trước hết, 24 tiết khí góp phần định hình các lễ hội truyền thống. Nhiều dịp quan trọng trong năm, như Tết Thanh minh, Tết Đoan ngọ hay Tết Hàn thực, đều gắn với những mốc tiết khí nhất định. Nhờ vậy, các thế hệ sau vẫn duy trì được tập quán canh tác và sinh hoạt vốn đã ăn sâu vào văn hóa nông nghiệp.

Bên cạnh đó, tiết khí cũng là căn cứ trong y học cổ truyền để điều chỉnh chế độ ăn uống, nghỉ ngơi theo sự thay đổi của thời tiết. Mỗi giai đoạn khí hậu đòi hỏi cơ thể thích nghi khác nhau, và việc nắm rõ tiết khí giúp con người chăm sóc sức khỏe tốt hơn.

Không chỉ dừng lại ở khía cạnh văn hóa và y học, 24 tiết khí còn hỗ trợ nông dân trong canh tác hữu cơ. Khi kết hợp kinh nghiệm truyền thống với số liệu khí tượng hiện đại, người nông dân có thể dự đoán chính xác hơn thời điểm gieo trồng, thu hoạch, hay phòng tránh sâu bệnh, qua đó nâng cao hiệu quả sản xuất mà vẫn tôn trọng quy luật tự nhiên.

https://vtcnews.vn/vi-sao-cac-tiet-khi-dai-ngan-khac-nhau-xe-dich-trong-14-16-ngay-ar959062.html