Thể chế thích ứng: Lời giải cho bước nhảy vọt của kinh tế Việt Nam?

Đừng để “hệ điều hành” lạc hậu trì kéo “phần mềm” đổi mới sáng tạo

Theo ông Nguyễn Hồng Phong, Phó Chủ tịch Hội Doanh nhân Trẻ Việt Nam, Phó Chủ tịch Hiệp hội Doanh nghiệp Khoa học & Công nghệ Việt Nam, Tổng Giám đốc Công ty Cổ phần Công nông nghiệp Tiến Nông, Việt Nam đang ở thời điểm bản lề khi chu kỳ công nghệ chỉ còn 2-3 năm, thậm chí vài tháng, trong khi chu kỳ lập pháp vẫn kéo dài 3-5 năm. Sự chênh lệch này tạo ra “vùng pháp lý trống” cho nhiều mô hình kinh doanh mới.

“Báo cáo Startup Blink chỉ ra rằng, đến năm 2022, hơn 60% mô hình khởi nghiệp số tại Việt Nam từ fintech, edtech, healthtech đến nông nghiệp số chưa có khung pháp lý rõ ràng. Thực trạng pháp luật chạy theo thực tiễn khiến không ít cơ hội phát triển bị bỏ lỡ, trong khi rủi ro quản lý ngày càng gia tăng”, ông Phong phân tích.

Bài toán đặt ra không còn là viết thêm thật nhiều luật, mà là xây dựng một khung pháp lý có khả năng thích ứng và tiên liệu, đủ linh hoạt để bắt kịp đổi mới, nhưng vẫn đảm bảo an toàn cho xã hội và môi trường đầu tư.

Để giải bài toán này, Việt Nam có thể học hỏi từ những mô hình thể chế linh hoạt của các quốc gia đi trước. Ông Phong dẫn chứng, mô hình sandbox pháp lý (Regulatory Sandbox) tại Singapore đã biến quốc đảo sư tử thành trung tâm fintech hàng đầu châu Á. Tương tự, UAE mở rộng sandbox sang kinh tế tuần hoàn, cho phép thử nghiệm các giải pháp xử lý rác thải và năng lượng tái tạo.

Một hướng tiếp cận khác là pháp luật theo nguyên tắc (Principle-based Regulation). Tại Anh, thay vì liệt kê chi tiết từng hành vi, Ủy ban Dịch vụ Tài chính (FCA) ban hành những nguyên tắc cốt lõi: “minh bạch - công bằng - bảo vệ khách hàng”. Cách làm này giúp hệ thống pháp luật bao quát được cả những mô hình kinh doanh chưa từng tồn tại.

Đặc biệt, mô hình phản hồi nhanh (Adaptive Review) của Estonia, với việc rà soát luật định kỳ 12 tháng/lần và cơ chế tham vấn trực tuyến bắt buộc, đã giúp nước này đạt 99% dịch vụ công trực tuyến, tiết kiệm khoảng 2% GDP/năm.

"Thể chế không đứng tách rời người dân và doanh nghiệp, mà là sự kết tinh của ý chí chính trị, khát vọng phát triển, và trách nhiệm cộng đồng" - ông Nguyễn Hồng Phong

Từ góc nhìn của một doanh nhân hoạt động trong lĩnh vực công nghệ và nông nghiệp, ông Nguyễn Hồng Phong chỉ ra 5 điểm nghẽn lớn trong khung pháp lý cho ĐMST tại Việt Nam:

Thứ nhất là chu kỳ lập pháp chậm. Nhiều văn bản như Luật Giao dịch điện tử 2005 đã lạc hậu ngay khi ban hành và phải mất gần 20 năm mới được sửa đổi.

Thứ hai là thiếu cơ chế thử nghiệm an toàn. Sandbox mới chỉ được áp dụng thí điểm trong fintech, trong khi các lĩnh vực tiềm năng khác như AI, y tế số, nông nghiệp công nghệ cao vẫn chưa có khung thử nghiệm.

Thứ ba là quy định pháp luật cứng nhắc. “Doanh nghiệp sản xuất chế phẩm sinh học nông nghiệp buộc phải đăng ký dưới dạng phân bón mới, phải thử nghiệm lại từ đầu, mất nhiều năm và chi phí đáng kể”, ông Phong lấy ví dụ.

Thứ tư là thiếu đơn vị dự báo công nghệ độc lập. Việt Nam chưa có cơ quan thường xuyên đánh giá tác động của công nghệ mới, khiến chính sách luôn bị động.

Thứ năm là kênh kết nối Nhà nước - Doanh nghiệp còn yếu. Chỉ khoảng 20% kiến nghị của doanh nghiệp được phản hồi khi xây dựng luật, trong khi tỷ lệ này tại các nước OECD là trên 60%.

Để chuyển hóa thách thức thành cơ hội, ông Nguyễn Hồng Phong đề xuất sáu nhóm giải pháp trọng tâm nhằm xây dựng khung pháp lý “thích ứng và tiên liệu”:

Một là thiết lập hệ thống sandbox đa lĩnh vực, mở rộng sang nông nghiệp thông minh, năng lượng tái tạo, logistics số và AI. Ông Phong chia sẻ từ thực tiễn: “Mô hình canh tác số dùng drone và blockchain truy xuất nguồn gốc nông sản tại Thanh Hóa có thể giúp giảm 20-30% chi phí sản xuất, nhưng đang vướng hành lang pháp lý về dữ liệu nông nghiệp. Sandbox chính là chìa khóa để tháo gỡ”.

Hai là áp dụng pháp luật theo nguyên tắc, tập trung vào các nguyên tắc nền tảng như bảo vệ người tiêu dùng, an toàn dữ liệu thay vì quy định chi tiết cho từng công nghệ.

Ba là thành lập Trung tâm Dự báo và Đánh giá tác động công nghệ trực thuộc Bộ Khoa học & Công nghệ, hoạt động theo mô hình tương tự Ủy ban quốc gia về Cách mạng công nghiệp 4.0 của Hàn Quốc.

Bốn là thiết lập cơ chế rà soát luật định kỳ tối đa 18 tháng/lần cho các văn bản liên quan đến ĐMST, dựa trên dữ liệu từ sandbox và phản hồi doanh nghiệp.

Năm là phát triển nền tảng đồng kiến tạo chính sách với các KPI cụ thể: 100% góp ý được phản hồi trong 30 ngày, ít nhất 30% kiến nghị được tiếp thu.

Sáu là khuyến khích doanh nghiệp tham gia thử nghiệm và hoạch định chính sách thông qua các ưu đãi về tín dụng, thuế và hỗ trợ pháp lý.

“Có thể học hỏi mô hình của Israel, nơi Nhà nước tài trợ 40-50% chi phí thử nghiệm, đổi lại doanh nghiệp chia sẻ dữ liệu để hoàn thiện luật”, ông Phong gợi ý.

Trong kỷ nguyên kinh tế tri thức, ĐMST không còn là lựa chọn, mà là điều kiện sống còn. Tuy nhiên, đổi mới chỉ có thể phát huy khi được nâng đỡ bởi một khung pháp lý linh hoạt, dám thử nghiệm, dám điều chỉnh.

Ông Nguyễn Hồng Phong nhấn mạnh: “Bài học từ các quốc gia tiên phong cho thấy, nơi nào chính sách đi sau, nơi đó cơ hội bị bỏ lỡ. Việt Nam cần xem khung pháp lý như hệ điều hành quốc gia, phải được cập nhật thường xuyên nếu không muốn tụt hậu”.

Muốn vậy, phải đặt doanh nghiệp và người dân ở trung tâm của quá trình đổi mới. Khi Nhà nước - doanh nghiệp - viện trường cùng đồng kiến tạo chính sách, mọi đạo luật sẽ mang hơi thở thực tiễn, vừa khuyến khích sáng tạo, vừa đảm bảo phát triển bền vững.

Với một khung thể chế thích ứng và tiên liệu, Việt Nam hoàn toàn có cơ hội vươn lên dẫn đầu khu vực trong những lĩnh vực chiến lược như nông nghiệp công nghệ cao, năng lượng tái tạo và trí tuệ nhân tạo. Đây chính là nền móng vững chắc để Việt Nam không chỉ bắt kịp, mà còn dẫn đầu trong kỷ nguyên đổi mới sáng tạo.

 https://thoibaonganhang.vn/the-che-thich-ung-loi-giai-cho-buoc-nhay-vot-cua-kinh-te-viet-nam-171726.html