Tham vọng của EU khi xây nhà máy đất hiếm trong 500 ngày

Nhà máy tại Narva, biểu tượng quyết tâm tự chủ

Tại Narva, Estonia, gần biên giới Nga, nhà máy sản xuất nam châm vĩnh cửu do tập đoàn Neo Performance Materials (Canada) xây dựng, được Liên minh châu Âu (EU) đồng tài trợ, cho thấy nỗ lực giảm phụ thuộc Trung Quốc của EU.

Được hoàn thành trong chưa đầy 500 ngày nhờ tiến độ cấp phép nhanh chóng và phối hợp hiệu quả giữa chính quyền địa phương và nhà đầu tư, nhà máy nhận hỗ trợ khoảng 14,5 triệu euro từ Quỹ Chuyển đổi Công bằng của EU.

Ban đầu có công suất 2.000 tấn nam châm mỗi năm, với mục tiêu nâng lên 5.000 tấn, nhưng so với nhu cầu dự kiến của EU đến năm 2030, khoảng 45.000 tấn mỗi năm, con số này vẫn còn rất khiêm tốn.

Nhiều chuyên gia cho rằng để thực sự đạt tự chủ, EU cần nhân rộng mô hình này, xây dựng toàn bộ chuỗi từ khai thác, tinh luyện đến sản xuất.

Nhà máy sản xuất đất hiếm tại Narva, Estonia. Ảnh: World Street Journal

Sáng kiến RESourceEU và Khung pháp lý

Trung Quốc kiểm soát tới 90% năng lực tinh luyện toàn cầu, và việc Bắc Kinh siết chặt xuất khẩu đã ngay lập tức gây gián đoạn, đặc biệt ảnh hưởng tới các ngành công nghiệp chiến lược như quốc phòng, công nghệ cao và năng lượng tái tạo. Các hệ thống radar, tên lửa hay máy bay chiến đấu đều cần nam châm từ đất hiếm, vì vậy sự lệ thuộc này đồng nghĩa với rủi ro chiến lược nghiêm trọng đối với an ninh châu Âu.

Để đối phó, EU đã triển khai sáng kiến RESourceEU, chiến lược toàn diện nhằm giảm phụ thuộc Trung Quốc. Chiến lược tập trung tăng sản xuất nội khối, nâng cao năng lực tinh luyện và sản xuất nam châm, đồng thời đa dạng hóa nguồn cung qua hợp tác với Australia, Canada, Kazakhstan hay Ukraine.

EU cũng thúc đẩy tái chế đất hiếm từ các sản phẩm đã qua sử dụng, tận dụng kinh tế tuần hoàn để giảm nhập khẩu mới. Song song, khối đang xem xét các biện pháp mua chung và lập kho dự trữ chiến lược nhằm đảm bảo nguồn cung ổn định, đặc biệt trong trường hợp khẩn cấp. Đây là bước đi nhằm khẳng định quyền tự chủ chiến lược của EU, không chỉ vì lợi ích kinh tế mà còn vì an ninh quốc phòng và công nghệ cao.

Một phần quan trọng của chiến lược là "Đạo luật Nguyên liệu thô quan trọng", đặt mục tiêu khai thác ít nhất 10% nhu cầu nguyên liệu chiến lược tại châu Âu, xử lý 40% nhu cầu nội khối và tái chế 25% từ sản phẩm đã qua sử dụng.

EU đang nỗ lực giảm sự phụ thuộc vào Trung Quốc về đất hiếm. Ảnh: World Street Journal

Tuy nhiên, thực hiện các mục tiêu này gặp nhiều thách thức: chi phí xây dựng nhà máy cao, thủ tục cấp phép phức tạp, thời gian đầu tư kéo dài và cạnh tranh với Trung Quốc về giá cả.

Hiện EU hầu như không có mỏ đất hiếm lớn nào đang hoạt động, và phần lớn nguyên liệu vẫn phụ thuộc vào Trung Quốc, khiến chuỗi cung ứng châu Âu rất dễ tổn thương.

Một minh chứng rõ rệt cho rủi ro chuỗi cung ứng là nguyên tố yttrium, quan trọng trong hợp kim cao, lớp phủ chịu nhiệt và công nghệ bán dẫn.

Từ đầu năm 2025, giá yttrium oxide tại Châu Âu tăng tới 4.400% do nguồn cung khan hiếm, trong khi giá nội địa Trung Quốc chỉ khoảng 7 USD/kg.

Sự chênh lệch này phản ánh sức mạnh kiểm soát thị trường của Trung Quốc và làm dấy lên lo ngại về gián đoạn chuỗi cung ứng toàn cầu, ảnh hưởng lớn tới các công ty châu Âu và Mỹ vốn phụ thuộc nhiều vào nguồn cung Trung Quốc.

Chủ tịch Ủy ban châu Âu Ursula von der Leyen nhấn mạnh EU sẵn sàng sử dụng mọi công cụ, từ mua chung, dự trữ, tái chế đến đầu tư nội khối, nhằm bảo đảm nguồn cung nguyên liệu chiến lược.

Khối cũng hợp tác với các quốc gia như Australia và Canada để khai thác nguồn đất hiếm thay thế, đồng thời cân nhắc biện pháp trả đũa nếu Trung Quốc tiếp tục sử dụng đất hiếm làm công cụ chiến lược trong thương mại. Đây là chiến lược ưu tiên thực chất, vừa bảo vệ lợi ích công nghiệp, vừa hạn chế căng thẳng thương mại với Bắc Kinh.