Rắn độc có thể chết vì nọc độc của chính mình?

Trong tự nhiên, loài rắn là biểu tượng của sự nguy hiểm và bí ẩn, đặc biệt là các loài rắn độc. Một giọt nọc của rắn hổ mang hay rắn lục đủ khiến tim người ngừng đập chỉ trong vài phút. Thế nhưng có bao giờ bạn tự hỏi: Nếu rắn tự cắn mình, liệu nó có chết vì chính nọc độc của mình không? Câu hỏi tưởng chừng đơn giản này lại mở ra nhiều điều thú vị về sinh học, miễn dịch học và cơ chế tiến hóa của loài bò sát.

Rắn độc tạo ra nọc độc thế nào?

Trước hết, cần hiểu rõ nọc độc của rắn là gì. Nọc độc thực chất là một hỗn hợp phức tạp gồm protein, enzyme và các phân tử sinh học hoạt tính được tổng hợp tại tuyến nọc – cơ quan nằm ở hai bên đầu, phía sau mắt rắn. Khi rắn tấn công, các cơ xung quanh tuyến nọc co lại, đẩy nọc qua ống dẫn đến răng nanh và tiêm vào con mồi.

Nọc độc có thể gây ra nhiều hiệu ứng khác nhau tùy theo loài:

- Nọc thần kinh (như ở rắn hổ mang, rắn biển): làm tê liệt cơ bắp, khiến nạn nhân ngừng thở.Nọc máu (như ở rắn lục, rắn hổ đất): gây tan máu, hoại tử mô, rối loạn đông máu.

- Nọc tế bào: phá hủy mô tại chỗ, gây viêm và nhiễm trùng nặng.

Rắn độc có thể bị nọc độc của chính mình giết chết?

Trên thực tế, rắn độc không sợ chính nọc độc của mình, bởi cơ thể chúng đã tiến hóa để tự miễn dịch với loại độc tố mà chúng sản sinh. Có ba cơ chế chính giúp rắn “miễn nhiễm” với chính vũ khí của mình:

Cấu trúc thụ thể khác biệt: Nọc độc tấn công cơ thể nạn nhân bằng cách gắn vào các thụ thể (receptor) trên bề mặt tế bào thần kinh hoặc tế bào máu. Tuy nhiên, ở rắn độc, những thụ thể này đã biến đổi cấu trúc, khiến nọc độc không hoạt động hiệu quả. Nói cách khác, “ổ khóa” trên tế bào rắn không khớp với “chìa khóa” của nọc độc do chính nó tạo ra.

Rắn độc tự cắn mình thì có chết không?

Có kháng thể chống độc tự nhiên: Trong máu rắn độc có các protein đặc biệt hoạt động như kháng thể, có khả năng trung hòa nọc độc. Đây là kết quả của quá trình tiến hóa hàng triệu năm: Rắn vừa phải bảo vệ mình khỏi nọc của đồng loại, vừa duy trì khả năng tấn công con mồi.

Cơ chế bảo vệ trong tuyến nọc: Ngay cả trong cơ thể rắn, tuyến nọc vẫn chứa lượng lớn nọc độc – vậy tại sao rắn không bị “tự đầu độc”? Đó là bởi nọc độc được lưu trữ trong túi riêng biệt, được bao bọc và cách ly khỏi hệ tuần hoàn. Chỉ khi rắn cắn, nọc mới được giải phóng ra ngoài qua răng nanh.

Nếu rắn độc tự cắn mình thì sao?

Về lý thuyết, rắn có thể tự cắn mình, đặc biệt khi bị thương, bị hoảng loạn hoặc chịu nhiệt độ cao. Một số trường hợp ghi nhận rắn tự xoắn và cắn vào thân. Tuy nhiên, nọc độc hiếm khi gây chết cho chính con rắn đó, nguyên nhân là da rắn khá dày và vảy cứng, khiến lượng nọc tiêm vào không nhiều. Hệ miễn dịch của rắn có thể xử lý độc tố rất nhanh trước khi nó gây hại.

Tuy nhiên, nếu một con rắn bị cắn bởi loài rắn khác thì khả năng sống sót còn tùy thuộc vào loại nọc. Ví dụ: Một con rắn hổ mang bị rắn lục xanh cắn có thể bị thương nặng hoặc chết, vì hai loài này không có miễn dịch chéo với nọc của nhau. Nhưng nếu rắn hổ mang cắn chính nó thì thường không sao cả, trừ khi vết thương gây nhiễm trùng hoặc mất máu.

Điều gì xảy ra khi nọc độc được tiêm trực tiếp vào máu rắn? Các thí nghiệm khoa học từng thực hiện trên nhiều loài rắn cho thấy: Khi tiêm nọc độc vào máu rắn cùng loài, thường không có phản ứng nghiêm trọng. Nhưng nếu tiêm nọc của loài khác, cơ thể rắn phản ứng dữ dội, xuất hiện triệu chứng nhiễm độc tương tự như ở động vật bình thường. Điều này cho thấy khả năng miễn dịch của rắn chỉ đặc hiệu với nọc của chính nó hoặc các loài gần gũi về mặt tiến hóa.

Vậy rắn độc có thể chết vì nọc độc của chính mình không?. Khả năng này có nhưng rất thấp. Về cơ bản, rắn độc hiếm khi chết vì nọc của chính mình, bởi chúng đã tiến hóa với các cơ chế bảo vệ nội sinh. Tuy nhiên, điều đó không phải là tuyệt đối – trong vài trường hợp đặc biệt (tự cắn vào mạch máu, bị bệnh hoặc chấn thương), rắn vẫn có khả năng bị tử vong do chính nọc của mình.

Các nhà khoa học đã nghiên cứu khả năng tự miễn dịch của rắn để tạo ra huyết thanh kháng nọc (antivenom). Quy trình thường gồm:

- Lấy lượng nhỏ nọc độc của rắn.

- Tiêm vào động vật lớn như ngựa hoặc cừu với liều tăng dần để kích thích tạo kháng thể.

- Chiết xuất huyết thanh chứa kháng thể, tinh lọc thành thuốc tiêm cứu người bị rắn cắn.

Nhờ hiểu cơ chế miễn dịch tự nhiên ở rắn, con người mới phát triển được huyết thanh chống độc, cứu sống hàng trăm nghìn người mỗi năm trên toàn thế giới.

Rắn độc không chết vì nọc độc của chính mình – đó là kết quả của quá trình tiến hóa kỳ diệu giúp chúng tồn tại và săn mồi hiệu quả. Tuy nhiên, khả năng này không tuyệt đối, và rắn vẫn có thể chết nếu bị loài khác cắn, bị nhiễm trùng hoặc chịu ảnh hưởng của yếu tố môi trường.

https://vtcnews.vn/ran-doc-co-the-chet-vi-noc-doc-cua-chinh-minh-ar972564.html