Nóng: OpenAI chính thức bị xẻ nửa, tái cấu trúc trở thành công ty vì lợi nhuận

Giữa những ngày cuối tháng 10, làng công nghệ thế giới chấn động khi OpenAI - công ty tiên phong trong lĩnh vực trí tuệ nhân tạo kiêm “cha đẻ” của ChatGPT - tuyên bố một bước ngoặt mang tính lịch sử: tái cấu trúc để trở thành một công ty hướng lợi nhuận truyền thống, chấm dứt mô hình “phi lợi nhuận lai” đã gây tranh cãi suốt nhiều năm qua. 

Theo thông tin từ Reuters, tổ chức phi lợi nhuận từng nắm quyền kiểm soát OpenAI sẽ nhận về cổ phần trị giá 130 tỷ USD trong công ty mới, trong khi Microsoft - đối tác chiến lược lớn nhất - sẽ giữ khoảng 27% cổ phần, tương đương 135 tỷ USD.

Đây là một cột mốc được so sánh với “cuộc lột xác” của Google khi thành lập Alphabet năm 2015, hay của Tesla khi chuyển sang mô hình công ty đại chúng. Nhưng với OpenAI, câu chuyện còn sâu hơn - bởi họ vốn được sinh ra với một sứ mệnh khác biệt: “đảm bảo rằng trí tuệ nhân tạo mang lại lợi ích cho toàn nhân loại”. Giờ đây, câu hỏi đặt ra là: liệu công ty này có thể tiếp tục giữ lời hứa đó trong khi trở thành một công ty chịu sức ép về lợi nhuận, cổ đông và thị trường vốn?

Theo Politico, việc tái cấu trúc này diễn ra sau nhiều tháng làm việc với cơ quan quản lý bang California và Delaware, hai nơi OpenAI đăng ký hoạt động. Cấu trúc mới gồm hai phần: OpenAI Foundation - tổ chức phi lợi nhuận sẽ nắm quyền kiểm soát và giữ cổ phần chính, cùng OpenAI Group PBC (Public Benefit Corporation) - công ty lợi nhuận có nhiệm vụ thương mại hóa sản phẩm, ký hợp đồng, huy động vốn và mở rộng toàn cầu. 

Chủ tịch hội đồng quản trị Bret Taylor cho biết, đây là “bước đi tất yếu” để đơn giản hóa cấu trúc, tăng khả năng huy động vốn và giúp công ty duy trì tốc độ phát triển nhanh trong cuộc đua toàn cầu về AI. “Chúng tôi cần một cấu trúc mạnh mẽ hơn để huy động nguồn lực cho thời kỳ tiền-AGI (trí tuệ nhân tạo tổng quát)”, Taylor viết trong thư gửi nhân viên.

Từ góc độ tài chính, đây là sự thay đổi hợp lý. OpenAI đã phát triển vượt xa tầm một viện nghiên cứu, trở thành trung tâm của cuộc đua công nghệ lớn nhất hành tinh. Mỗi tháng, chi phí vận hành hệ thống của họ tiêu tốn hàng trăm triệu USD, chưa kể đầu tư vào phần cứng, siêu máy chủ và nhân lực nghiên cứu. Để duy trì tốc độ phát triển, công ty buộc phải tiếp cận nguồn vốn khổng lồ – điều mà mô hình phi lợi nhuận truyền thống không thể đáp ứng. Cấu trúc “lai” giữa phi lợi nhuận và lợi nhuận đã giúp OpenAI cất cánh, nhưng giờ đây lại trở thành gánh nặng, làm mờ ranh giới giữa mục tiêu nghiên cứu và kinh doanh.

Tuy nhiên, quyết định này cũng khiến giới quan sát không khỏi lo ngại. Nhiều tổ chức theo dõi phi lợi nhuận bày tỏ nghi ngờ, rằng liệu OpenAI có đang dần đánh mất sứ mệnh ban đầu, khi “biến tài sản của công chúng thành cổ phần tư nhân”? Tổ chức giám sát Public Citizen cảnh báo rằng việc định giá khổng lồ 130 tỷ USD dành cho quỹ phi lợi nhuận chỉ là một cách hợp thức hóa quyền lợi tài chính trong mô hình mới - và nếu không có cơ chế giám sát chặt chẽ, “rào cản đạo đức” của OpenAI có thể sẽ bị xói mòn trước sức ép của lợi nhuận.

Từ bên trong, các nhà lãnh đạo OpenAI vẫn khẳng định họ “vẫn là công ty vì lợi ích chung”. Họ chọn mô hình “Public Benefit Corporation” - loại hình pháp lý yêu cầu doanh nghiệp vừa tạo giá trị kinh tế, vừa duy trì sứ mệnh xã hội, khác với mô hình công ty cổ phần truyền thống. 

Sam Altman - CEO OpenAI - trong một bài phát biểu kín với nhân viên cho biết: “Chúng ta không thể mãi dựa vào lòng tin và lý tưởng. Để AI phục vụ nhân loại, chúng ta cần năng lực tài chính mạnh, cần tốc độ, và cần quy mô. Đây không phải là sự phản bội lý tưởng, mà là cách để chúng ta giữ được nó lâu hơn.”

Đằng sau tuyên bố đó là một thực tế: AI đang bước vào giai đoạn tư bản hóa toàn diện. Các công ty như Google DeepMind, Anthropic hay xAI của Elon Musk đều đang tìm cách thu hút hàng chục tỷ USD để phát triển mô hình ngôn ngữ lớn, phần cứng và hạ tầng dữ liệu. Khi “nhiên liệu” cho trí tuệ nhân tạo là sức mạnh tính toán, thì tiền vốn trở thành năng lượng sống còn. Việc OpenAI chọn tái cấu trúc có thể xem là sự thừa nhận rằng: để tạo ra một công nghệ toàn cầu, lý tưởng thôi là chưa đủ – cần cả khả năng huy động vốn ở tầm thế giới.

Nhưng chính điều này khiến giới học giả và các tổ chức xã hội đặt câu hỏi: liệu OpenAI có còn là “người bảo vệ lợi ích chung” hay đang trở thành “gã khổng lồ công nghệ tiếp theo”? Những người ủng hộ thì cho rằng đây là bước trưởng thành cần thiết - vì nếu không mạnh về vốn, OpenAI sẽ bị tụt lại phía sau trước Google, Amazon hay các tập đoàn Trung Quốc. Những người hoài nghi thì cảnh báo, khi cổ phần trị giá hàng trăm tỷ USD xuất hiện, không ai có thể đảm bảo rằng lý tưởng “AI vì nhân loại” sẽ không bị pha loãng theo từng cuộc gọi vốn.

Sự kiện này vì thế không chỉ là câu chuyện nội bộ của một công ty, mà phản chiếu một vấn đề lớn hơn đang diễn ra trong thế giới công nghệ. Nếu OpenAI có thể giữ được sự cân bằng mong manh đó, họ có thể trở thành hình mẫu cho mô hình “doanh nghiệp vì lợi ích chung” trong thế kỷ 21. Nhưng nếu thất bại, đây sẽ là lời cảnh tỉnh rằng ngay cả những ý tưởng nhân văn nhất cũng có thể bị nuốt chửng bởi logic của đồng tiền.