Những câu hỏi chưa lời đáp sau dòng vốn FDI

Công ty của Hoa là một trong những nhân chứng tiêu biểu cho việc dịch chuyển dòng vốn của ngành da giày-may mặc từ Trung Quốc sang Việt Nam.

Cho đến đầu thế kỷ, công ty này vẫn là một tượng đài của thành phố Đông Quảng, tỉnh Quảng Châu - thủ phủ nền gia công của Trung Quốc. Các nữ công nhân Trung Quốc giống như Hoa hôm nay, trong giai đoạn 2003, trở thành nhân vật chính của “Gái công xưởng”, một cuốn sách bán chạy toàn cầu của Leslie T.Chang.

Nhưng mức lương của công nhân Trung Quốc bắt đầu tăng lên. Quốc gia đông dân nhất thế giới không còn là thiên đường của “sức lao động giá rẻ” nữa. Những cuộc đình công và biểu tình đòi tăng lương với quy mô hàng chục nghìn người bắt đầu xuất hiện ngày càng nhiều tại Đông Quảng. Từ 2011 đến 2017, lương trung bình của công nhân Trung Quốc tăng 64%, theo Euromonitor.

Trong một diễn tiến giờ đã quá quen thuộc, dòng vốn của ngành gia công được chuyển sang Việt Nam. “Công xưởng mới của thế giới” - truyền thông quốc tế gọi Việt Nam như thế để phân biệt với “công xưởng cũ” Quảng Châu. "Công xưởng cũ" giờ thành nơi người Trung Quốc nuôi giấc mơ “Made in China 2025”. Quốc gia này đã thành công trong việc hấp thụ nhiều công nghệ tiên tiến; giờ đang dần bỏ ngành gia công, lắp ráp để nuôi mộng cùng ngành chế tạo.

Những kịch bản được Leslie T.Chang mô tả 15 năm trước tại Đông Quảng giờ tái hiện ở Tân Tạo hay Bình Dương: một thế hệ công nhân chỉ kiếm đủ để duy trì cuộc sống, năm này qua năm khác, và khi “lớn tuổi” (theo chuẩn của nhiều nhà tuyển dụng), không có tích lũy.

Ảnh đứa con trai đầu được vợ chồng Hoa phóng thật to treo trên vách tường phòng trọ. Họ in thật to để có thể nhìn rõ mặt thằng bé mỗi ngày cho đỡ nhớ. Thằng bé được gửi về quê với ông bà nội để học lớp 1, sau khi hai vợ chồng biết một suất chạy vào trường bán trú ở đây có giá hơn 10 triệu đồng. Đứa bé hơn thì được gửi cho người trông trẻ gần nhà, mỗi tháng 2 triệu đồng.

“Đọc báo thấy bảo mẫu bạo hành trẻ cũng sợ nhưng phải chờ nó 2 tuổi, trường mẫu giáo mới nhận”, Hoa giải thích.

Phòng trọ cũ, mùa mưa nước cống tràn vào, sợ con bị bệnh, vợ chồng Hoa bấm bụng thêm 100.000 đồng chuyển qua chỗ mới, cao hơn, thoáng hơn. Ở một thời gian, gần nhà xuất hiện bãi rác. Nhưng lần này, họ không chuyển đi nữa, dẫu sao khu trọ này cũng mới xây, có camera an ninh tránh trộm cắp còn mùi hôi thối chỉ xuất hiện khi có gió về.

Hoa bây giờ còn mối lo lớn hơn là chỗ ở. Cô thường xuyên bị quản lý nhắc nhở vì làm kém năng suất. Đôi chân Hoa không còn khoẻ để đi lại nhiều trong xưởng hay đứng hàng giờ liền trong dây chuyền như thời hai mươi tuổi. Cô mắc bệnh khớp chân, mỗi lần hàng về nhiều, cô chỉ nghĩ giá như mình còn độc thân, để có thể không đắn đo bước thẳng ra khỏi cổng công ty và không quay lại.

Hoa ước có cái nghề trong tay, hai vợ chồng về quê sinh sống, gia đình đoàn tụ. Nhưng sau 15 năm trong nhà máy gia công giày, kỹ năng mà cô thành thạo nhất là dán đế giữa và khả năng đứng 8 tiếng liền. Cô cũng không thể đến dự lớp dạy nghề miễn phí cho công nhân do công ty mở vào buổi tối trong tuần. Ban ngày, công xưởng đã vắt kiệt sức; buổi tối cô còn phải lo cho đứa con nhỏ thường xuyên đau ốm. Nhưng hơn hết, công ty chỉ dạy nghề uốn tóc, trang điểm, những nghề mà Hoa cảm thấy không có năng khiếu và cũng không có tương lai ở quê nhà.

Dòng vốn ngoại tập trung vào gia công, lắp ráp, giá trị thặng dư thấp và đòi hỏi tay nghề đơn giản, làm nên nhiều lo ngại cho lực lượng công nhân.

Việc chỉ cần công nhân tay nghề thấp, không tạo ra những áp lực phải đãi ngộ cao. “Công nhân phải sống trong những khu trọ chật hẹp, kém chất lượng, với mức giá thuê chẳng theo một khung chuẩn nào” – PGS.TS Nguyễn Đức Lộc, chủ nhiệm một đề tài nghiên cứu về phúc lợi cho thanh niên công nhân phân tích – “Nhiều công nhân phải thường xuyên di chuyển chỗ ở để tìm những phòng trọ có giá phù hợp. Điều này không chỉ ảnh hưởng đến việc an cư, lạc nghiệp mà còn là vấn đề lớn cho quản lý nhập cư của chính quyền”.

“Các doanh nghiệp trong và ngoài nước vẫn đứng ngoài cuộc trong vấn đề này”, ông Lộc nhận định.

Đòi hỏi các doanh nghiệp gia công tham gia giải quyết vấn đề “an cư, lạc nghiệp” của công nhân là điều Hoa chưa bao giờ dám mơ tới. Cô chỉ lo không biết sẽ duy trì được công việc này, mức lương 6 triệu đồng mỗi tháng này thêm bao lâu.

Việc lực lượng công nhân gia công lớn tuổi mất việc làm tại khu công nghiệp trở thành áp lực cho xã hội. Họ rất khó tìm việc làm mới - khi không có tích lũy cả về tài chính lẫn kỹ năng - cũng không thể quay về quê cũ khi nông thôn ngày càng ít việc làm.

Tháng 6/2018, tròn 30 năm Việt Nam tiếp nhận dòng vốn FDI và các vấn đề nó mang tới, Bộ trưởng Lao động - Thương binh - Xã Hội (LĐ-TB-XH) Đào Ngọc Dung tiết lộ rằng Chính phủ đã “đồng ý xây dựng đề án tổ chức đào tạo và đào tạo lại cho công nhân”.

Tháng 1/2018, đêm tháng chạp tối đen, sương rơi ướt tấm bạt buộc tạm vào tường rào ngoài vỉa hè ở khu Công nghiệp Tây Bắc Củ Chi. Hạnh nhặt cành cây khô cho thêm vào đám lửa củi đã cháy hơn nửa. Thằng bé con đang ngủ say trên võng treo gần đó sau một hồi quấy khóc đòi ti mẹ.

Ông giám đốc người Hàn Quốc của công ty Hạnh đã biến mất hơn một tuần, kèm theo tiền lương tháng 12 của công nhân. Cô phải mang con theo cùng đồng nghiệp trực trước cổng công ty “canh me” ông chủ quay về. Ngày nắng, họ ngồi dưới bóng cây; đêm về thay nhau đốt lửa, mắc võng ngủ ngoài trời. Thỉnh thoảng, vài tiếng chửi thề vang lên, cả tiếng khóc tức tưởi. Những tấm áo mới cho con trẻ, đôi vé xe về quê từng được gói ghém trong tháng lương cuối năm này. Tất cả đã bốc hơi theo ông giám đốc.

“Cả nhà sáu anh chị em dâu rể đều làm cho công ty này nên giờ chết chùm theo, bọn em không biết vay mượn ai tiền vé về quê Tết này...”, Hạnh kể.

Ông giám đốc không chỉ cuỗm đi cái Tết của 600 công nhân mà cả gần 30 tỷ đồng bảo hiểm xã hội vẫn trừ vào lương của họ mỗi tháng. Con nhỏ đã gần một tuổi nhưng đến giờ Hạnh vẫn chưa nhận bảo hiểm thai sản. Đồng nghiệp của Hạnh, nhiều người có con đã lên hai, lên ba, chỉ biết đến bảo hiểm thai sản trên giấy tờ.

Ai cũng biết mình đang chịu thiệt, ai cũng biết công ty làm sai luật nhưng không mấy ai dám nghỉ việc. Bởi không ai dám chắc, qua chỗ làm mới liệu có tránh được những chuyện này. Hạnh bảo, mình không dám liều lĩnh, bởi công ty này dẫu sao vẫn còn có ưu điểm lớn: không sa thải lao động lớn tuổi, không “thay máu” công nhân định kỳ.

Tết năm đó, Hạnh tròn 25 tuổi. Hạnh đã đi làm nhà máy từ năm 13 tuổi, thời “làm chui” không có hợp đồng. Đó là một kịch bản mà người ta bắt gặp ở bất kỳ đâu được gọi là “công xưởng của thế giới”, từ Ấn Độ đến Việt Nam. Cuộc đời công nhân của cô bước vào năm thứ 12, đủ lâu để biết quyền lợi của mình có thể bị “treo” bất cứ lúc nào.

Theo một thống kê không đầy đủ của Bộ Kế hoạch và Đầu tư, hiện có hàng trăm chủ doanh nghiệp FDI bỏ trốn. Trong đó, không ít nợ lương công nhân 3-4 tháng, nợ bảo hiểm xã hội nhiều năm liền. Các nhà đại diện pháp luật không thực hiện được việc truy tìm liên quốc gia.

Trả lời trên báo chí, đại diện Bộ LĐ-TB-XH cho rằng, các quy định pháp luật liên quan tới lao động hiện nay đã đầy đủ, gồm cả quy định doanh nghiệp phải trả lương đủ, đúng ngày, cũng như quy định đóng bảo hiểm xã hội cho người lao động. Nếu thấy bị nợ lương hay không được đóng bảo hiểm xã hội thì công nhân phải phản ánh tới công đoàn cơ sở.

Nhưng “đâu lại vào đấy” hoặc “không ai trả lời” là kết quả của nhiều lần kiến nghị của những công nhân bị quịt lương, nợ bảo hiểm xã hội ở KCN Tây Bắc Củ Chi lên công đoàn công ty. Cuối cùng, họ tự đi đòi quyền lợi bằng nhiều cách mà có thể bị quy vào tội “gây rối trật tự công cộng”.

Không đủ tiền về quê, Hạnh cùng anh chị mình ở lại Sài Gòn. Họ hùn tiền nhau nấu nồi khổ qua ăn Tết, như thông lệ người miền Tây quê nhà. Hạnh bảo, ăn khổ qua cho qua cái khổ, cầu mong năm sau không còn xui xẻo bị chủ quịt lương.

Đặc khu kinh tế: Thu hút FDI đừng để tình trạng không thể bỏ vì "tiếc", vì "đau" Về thu hút FDI tại đặc khu kinh tế đang "nóng" tại diễn đàn Quốc hội, TS. Lê Xuân Nghĩa cho rằng, chúng ta cần ...

Không có chuyện doanh nghiệp FDI sa thải 80% người lao động ở độ tuổi 30-35 Bộ trưởng Bộ LĐTBXH Đào Ngọc Dung đã nói như vậy khi trả lời chất vấn của đại biểu Quốc hội tại phiên chất vấn ...

883 dự án FDI được cấp phép đầu tư Theo báo cáo của Cục Đầu tư nước ngoài - Bộ (KHĐT), tổng vốn đăng ký cấp mới, tăng thêm và góp vốn, mua cổ ...