Đi tìm nguyên nhân “chẳng quốc gia nào giống như chúng ta”

Các cụ nhà ta ngày xưa dùng câu “cha chung không ai khóc” để nói đến chuyện những gì là của chung thường không được quan tâm, bị bỏ mặc không ai ngó ngàng tới.

Hàm ý trong câu nói này là phê phán thái độ vô trách nhiệm đối với việc chung, tài sản chung bao gồm cả của tập thể và nhà nước.

Sau cải cách ruộng đất, vùng nông thôn xuất hiện hình thức “Tổ đổi công”, “Hợp tác xã”, đó là mô hình “tập thể” đầu tiên của nền kinh tế Việt Nam.

Dần dần khái niệm “tập thể” được vận dụng “đại trà” trong các lĩnh vực phi kinh tế, chẳng hạn như “làm chủ tập thể”, “tập thể lãnh đạo” hoặc “quyết định tập thể”,…

Chắc chắn khái niệm “tập thể” được nêu trên không phải “cha chung”, thậm chí cũng chẳng có “họ hàng xa” gì với “cha chung”, thế thì tại sao có nhiều thứ của “tập thể” lại “không ai khóc”?

Nhìn ra đường thấy rất nhiều vụ tai nạn giao thông; nhìn vào chợ - kể cả siêu thị - thực phẩm bẩn tràn lan; nhìn lên rừng: gần hết cây; nhìn xuống sông, xuống biển tôm cá cạn kiệt.

Chỉ một vụ tôm hùm chết ở Phú Yên, sơ sơ cũng khoảng 770.000 con, thiệt hại ước tính khoảng 700 tỷ đồng.

Hàng loạt bài viết trên các phương tiện truyền thông đại chúng nhằm mục đích “động viên” hay là chỉ đích danh người cần phải “khóc”:

Về vụ “thực phẩm bẩn” nhiều ý kiến cho rằng Việt Nam cần quy định một Bộ (cơ quan) duy nhất chịu trách nhiệm an toàn thực phẩm thay vì ba Bộ Y tế, Công thương, Nông nghiệp như hiện nay.

Có điều chẳng Bộ nào tự nguyện nhận cái “của nợ” (thực phẩm bẩn) ấy dù tất cả các bộ được sinh ra để phục vụ nhân dân.

Bởi thế, dân mới có lý luận rằng: Cứ để “bẩn” như hiện nay, có xảy ra chuyện gì mỗi bên chịu một tí, đôi khi lại còn tìm được lý do đổ lỗi cho bên kia, thế mới là nhất cử nhưng “ba bốn tiện”!

Chính vì được “tập thể” quan tâm như vậy nên suốt mấy chục năm qua, ngành Sư phạm vẫn chưa thoát cảnh “chuột chạy cùng sào”. Đội ngũ giáo viên phổ thông cũng rơi vào tình trạng “một cổ ba tròng” như thực phẩm, chuyên môn do ngành Giáo dục quản, nhân sự do bên Tổ chức/Nội vụ quản còn quỹ lương thì do Tài chính nắm.

Chuyện xử lý một vụ án phụ thuộc vào quyết định của “liên ngành” báo chí đã đề cập quá nhiều.

Thông thường “Liên ngành” là bộ tam “Điều tra - Kiểm sát - Tòa án”, đôi khi còn có thêm sự chỉ đạo của cấp ủy hoặc cơ quan chính quyền.

Với cách làm việc “tập thể” như vậy, nếu xảy ra án oan sai đương nhiên sẽ chẳng có cơ quan nào phải gánh chịu một mình, và cũng đương nhiên chẳng ai trong “liên ngành” phải bỏ tiền túi ra đến bù cho người bị oan sai.

Chuyện quản lý nợ công cũng thế, lại cũng ba cơ quan cùng tham gia vào quá trình “vay tiền, tiêu tiền và trả nợ”.

Ảnh minh họa

Có lẽ đây là sự sáng tạo độc đáo của Việt Nam nên Chủ tịch Quốc hội Nguyễn Thị Kim Ngân mới cho rằng: “một người đi đàm phán vay, một người phân bổ số tiền vay, một người đi trả nợ. Đây là điểm bất hợp lý mà chẳng quốc gia nào giống như chúng ta”!

Không phải năm 2017 này những người có trọng trách mới phát hiện ra cái việc “chẳng quốc gia nào giống như chúng ta”.

Chín năm trước, nhiều đại biểu của dân đã nói, đã chỉ rõ sự phi lý trong quản lý tiền vay của Nhà nước nhưng “Ủy ban Thường vụ Quốc hội tiếp thu giải trình trước Quốc hội và kết luận tạm thời trước mắt sẽ thực hiện như vậy và tiếp tục nghiên cứu để sửa đổi.

Đến nay, qua 9 năm tổ chức thực hiện, tại lần sửa đổi này cũng chưa được thể hiện trong dự thảo luật”.

Nguyên Chủ tịch Quốc hội Nguyễn Sinh Hùng, gần cuối nhiệm kỳ đã phải thốt lên: “Thủ tục hành chính với dân giờ cay nghiệt, độc ác lắm”.

Chủ tịch Quốc hội đương nhiệm thì cho rằng “chẳng quốc gia nào giống như chúng ta” trong chuyện vay tiền, tiêu tiền và trả nợ!

Từ ý kiến của hai vị Chủ tịch Quốc hội về quản lý nợ công và nền hành chính công, từ các dẫn chứng về quản lý thực phẩm, quản lý cán bộ,… có thể thấy rằng những năm qua, quá nhiều thứ của chúng ta “chẳng giống quốc gia nào”.

Có phải vì thế mà chúng ta - dù có rừng vàng, biển bạc, có người dân cần cù thông minh, chịu khó - nhưng chỉ mới lọt vào hàng ngũ quốc gia có thu nhập trung bình?

Sẽ thế nào nếu trong tương lai, chúng ta đảo ngược tình hình từ chỗ “chẳng quốc gia nào giống như chúng ta” thành “chúng ta chẳng giống như quốc gia nào”?

Chúng ta khác người thì rõ rồi, vấn đề là khác như thế nào?

Đó là nhận thức về vai trò của người đứng đầu trong điều hành, quản lý nhà nước.

Nếu không có người dám làm, dám chịu, nếu cái gì cũng “tập thể”, cũng “liên ngành” thì câu hỏi mà Đài Tiếng nói Việt Nam nêu lên: “Vì sao “một bộ phận không nhỏ” cán bộ cứ mãi suy thoái đạo đức?” vẫn mãi sẽ không tìm được câu trả lời.

Muốn trả lời, cách tốt nhất là trở về quá khứ, khi “Tổ đổi công”, “Hợp tác xã” không còn phát huy tác dụng, khi đất nước thiếu ăn thì “Khoán 10” ra đời và đất nước trở nên “thừa” lương thực.

Mỗi năm xuất khẩu 6-7 triệu tấn gạo là minh chứng cho thấy khi người nông dân làm chủ mảnh đất của mình thì họ có cách - với sự hỗ trợ của khoa học, kỹ thuật - đưa đất nước lên vị trí đứng đầu thế giới về xuất khẩu gạo.

Không phải ngẫu nhiên gần đây, vai trò của doanh nghiệp và doanh nhân, đặc biệt là doanh nghiệp tư nhân, được Chính phủ xác định là trọng tâm phục vụ.

Tại Đại hội XII, Trung ương khẳng định: “… kinh tế tư nhân là một động lực quan trọng của nền kinh tế; các chủ thể thuộc các thành phần kinh tế bình đẳng, hợp tác và cạnh tranh theo pháp luật”.

Cũng tại Đại hội XII, lần đầu tiên Đảng ta khẳng định chủ trương: “khuyến khích hình thành các tập đoàn kinh tế tư nhân đa sở hữu và tư nhân góp vốn vào các tập đoàn kinh tế nhà nước”.

Điều này cho thấy trong phát triển kinh tế, quan điểm của Đảng đã có những thay đổi căn bản, không còn dị nghị với các “ông chủ”, không nhất thiết phải là “tập thể lãnh đạo” bởi trong các doanh nghiệp tư nhân, doanh nhân (chứ không phải tập thể) nắm quyền quyết định thành bại của doanh nghiệp.

Vậy chúng ta có hy vọng trong tương lai gần, quan điểm tiến bộ trong kinh tế này sẽ được áp dụng cho công tác cán bộ, cho chỉ đạo điều hành, cho quản lý nhà nước?

Nói rõ hơn, liệu trong các lĩnh vực đó, chúng ta có thể loại bỏ “quyết định tập thể” để công nhận quyền quyết định của người đứng đầu?

Một khi đất nước được lập trình theo “cơ chế tập thể”, cái gì cũng do một “tập thể” nào đó quản lý thì hậu quả là nếu có sai sót “tập thể” sẽ chịu trách nhiệm chứ không phải một cá nhân nào đó.

Vấn đề là “các tập thể” đã chịu trách nhiệm thế nào trước dân, trước vận mệnh quốc gia và trước lịch sử dân tộc khi để xảy ra sai phạm?

Bài viết “Xử lý trách nhiệm người đứng đầu khi để xảy ra tham nhũng trong cơ quan, tổ chức, đơn vị” trên Trang Thông tin điện tử tổng hợp Ban Nội chính Trung ương có đoạn:

“Thực tế cho thấy, khi tham nhũng được phát hiện, hầu như không ai dám đứng ra nhận trách nhiệm; khi thì người đứng đầu, lúc thì là cấp phó của người đứng đầu, ai cũng cho rằng mình là người ngoài cuộc, đổ lỗi cho nhau.

Nhiều trường hợp, người có thẩm quyền còn nể nang, né tránh, trong việc xử lý kỷ luật đối với người đứng đầu để xảy ra tham nhũng”.

Khi một cá nhân phụ trách dưới sự lãnh đạo của “tập thể” thì người ta có trăm nghìn lý do để không nhận trách nhiệm, để “đổ lỗi cho nhau” mà thực chất là đổ trách nhiệm về phía “tập thể” và cũng từng ấy lý do khiến “người có thẩm quyền nể nang, né tránh” bởi đơn giản vì sợ “rút dây động rừng”.

Chủ trương “Nhất thể hóa” các chức danh Đảng và chính quyền đang được thí điểm thực hiện tại Quảng Ninh và một số đơn vị có phải nhằm khắc phục chuyện “đổ lỗi cho nhau”?

Về điều này, không gì rõ ràng hơn ý kiến của ông Nguyễn Xuân Dũng, Phó Giám đốc Sở Nội vụ tỉnh Thanh Hóa Hóa nhiệm kỳ 2011 - 2016 về chuyện tỉnh này bổ nhiệm thừa lãnh đạo cấp sở:

“Nói thực, lúc đó cũng không dám nói bởi vì công tác cán bộ trong vụ việc này là công tác của Đảng. Bên Đảng họ nắm cả và chỉ gửi thông báo sang cho chúng tôi thực hiện tham mưu quyết định bổ nhiệm thôi”.

Phải chăng chính vì có tới “mấy bên” liên quan đến bổ nhiệm cán bộ (Thường vụ tỉnh, Ban Tổ chức, Ban Cán sự Đảng Ủy ban Nhân dân tỉnh, Sở Nội vụ,..), nên đây là quyết định của “tập thể” và cuối cùng không thể quy trách nhiệm cho bất kỳ bên nào?

Có người đã mạnh dạn nêu ý kiến: “là tư lệnh ngành, tôi phải được toàn quyền quyết định”, tiếc rằng hình như đó là ý kiến duy nhất cho đến thời điểm hiện tại.

Sợ chịu trách nhiệm đã trở thành đặc tính cố hữu của một bộ phận không nhỏ cán bộ, kể cả một số người giữ chức vụ quan trọng.

Chính vì thế họ mới dựa vào “tập thể”, xem “tập thể” là lá bùa hộ mệnh, là “cái rọ an toàn” trên con đường quan lộ.

Khi một người, vừa nắm chủ trương vừa nắm quyền lực thực hiện chủ trương đó thì không có lý do gì để đổ lỗi cho người khác khi người đó không hoàn thành nhiệm vụ, nhất là khi gây thiệt hại trong phạm vi trách nhiệm được giao.

Có một vấn đề “chung” thậm chí là “rất chung” đang làm nóng dư luận, ấy là Giáo dục.

Dù được Hiến pháp quy định là “quốc sách hàng đầu” nhưng Giáo dục bị chi phối bởi ba đạo luật: Luật Giáo dục, Luật Giáo dục Đại học, Luật Giáo dục Nghề nghiệp.

Bị phân mảnh quản lý cho các bộ, ngành, địa phương kể cả doanh nghiệp và tổ chức quần chúng.

Hậu quả của quá trình “cha chung” đó là một nền giáo dục tụt hậu, không đáp ứng được việc đào tạo nguồn nhân lực chất lượng cao cho kinh tế, nghiên cứu và quản lý xã hội.

Quốc hội khóa 14 đã phải miễn nhiệm tới ba người (Trịnh Xuân Thanh, Đặng Thị Nguyệt Hường, Võ Kim Cự), vấn đề là nếu không qua “Hội nghị hiệp thương”, nếu không có ý kiến của “tập thể” những người này có thể trúng cử?

Khi đương sự bị miễn nhiệm vai trò đại biểu Quốc hội thì người/cơ quan giới thiệu có vô can?

Người viết cho rằng, Trung ương nên đẩy nhanh tiến trình “nhất thể hóa” bằng việc ban hành các quy định pháp luật, trong đó cần có luật riêng về nhiệm vụ, quyền hạn, trách nhiệm của người đứng đầu cơ quan, tổ chức, đoàn thể.

Cần đồng bộ hóa các mức độ kỷ luật của Đảng với tội danh trong Luật Hình sự, chẳng hạn hình thức cảnh cáo trong Đảng tương đương (hoặc thấp hơn hay cao hơn) so với tội danh “ít nghiêm trọng” quy định trong luật?

Cần luật hóa trách nhiệm của người giới thiệu, tiến cử, đề bạt các cá nhân đảm nhiệm vai trò lãnh đạo.

Nếu bố trí, đề bạt, tiến cử nhầm những cán bộ xấu, cán bộ không đủ phẩm chất, tiêu chuẩn thì người bố trí, đề bạt, tiến cử phải bị xử lý cả về phía Đảng lẫn phía Chính quyền.

Chính vì “cha chung không ai khóc” nên những điều nhà bác học lỗi lạc Lê Quý Đôn (1726 -1784) chỉ ra từ hơn 200 năm trước về nguy cơ mất nước:

“Trẻ không kính già, trò không trọng thầy, binh kiêu tướng thoái, tham nhũng tràn lan, sĩ phu ngoảnh mặt” cho đến hôm nay vẫn giữ nguyên tính thời sự.

Làm công bộc của dân, không quan trọng khi dân khen, quan trọng là việc mình làm.

Làm việc tốt cho quốc gia, dân tộc có thể hàng chục, hàng trăm năm sau mới được công nhận. Đó mới là tiếng thơm để dành cho hậu thế chứ không phải những câu xưng tụng chỉ chờ có dịp là vội vã vang lên.