Theo giới chuyên gia về Biển Đông, các quốc gia thành viên Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á cần xúc tiến Bộ Quy tắc ứng xử của các bên ở Biển Đông (COC) mà họ đang thúc đẩy vì lợi ích của tất cả các bên liên quan trong tranh chấp. COC sẽ giúp hạn chế các sự cố có thể ảnh hưởng tiêu cực tới an ninh và ổn định khu vực.
Việc thúc đẩy sớm đạt được COC đã được các cấp lãnh đạo Việt Nam, giới học giả và giới truyền thông trong nước, quốc tế liên tục đề cập trong bối cảnh tình hình biên giới trên biển còn khá phức tạp. Vừa qua, tiếp Ủy viên Quốc vụ, Bộ trưởng Ngoại giao Trung Quốc Vương Nghị nhân dịp sang thăm chính thức Việt Nam (ngày 11/9) và chủ trì Phiên họp lần thứ 13 của Ủy ban Chỉ đạo hợp tác song phương Việt Nam-Trung Quốc, Thủ tướng Phạm Minh Chính cũng đã nhấn mạnh tới tầm quan trọng của COC, thúc đẩy đàm phán COC thực chất và hiệu quả, phù hợp với luật pháp quốc tế và Công ước Liên hợp quốc về Luật Biển (UNCLOS) năm 1982.
Trước đó, hồi tháng 6/2021, tại Hội nghị đặc biệt Bộ trưởng Ngoại giao ASEAN-Trung Quốc nhân kỷ niệm 30 năm quan hệ đối tác (1991-2021), các Bộ trưởng ASEAN và Trung Quốc đều khẳng định duy trì môi trường hoà bình, an ninh, ổn định ở khu vực, trong đó có ở Biển Đông, là quan tâm và lợi ích chung của cả ASEAN và Trung Quốc. Các bộ trưởng nhất trí nối lại tiến trình đàm phán xây dựng COC.
Về phía Việt Nam, tại hội nghị, Bộ trưởng Ngoại giao Bùi Thanh Sơn khẳng định, Việt Nam sẽ tiếp tục cùng các nước ASEAN và Trung Quốc triển khai đầy đủ, hiệu quả Tuyên bố về ứng xử của các bên ở Biển Đông (DOC) và xây dựng COC hiệu lực, hiệu quả, phù hợp với luật pháp quốc tế và UNCLOS.
Việc hoàn thiện COC có tầm quan trọng đáng kể không chỉ trong việc đảm bảo Biển Đông là vùng biển trung lập và an toàn cho tất cả, mà còn là để bảo vệ lợi ích của các quốc gia ven biển thành viên của ASEAN. Việc tàu và máy bay Trung Quốc liên tục xâm phạm vùng biển và sự hình thành một liên minh an ninh mới giữa Mỹ, Anh và Australia (AUKUS) chắc chắn sẽ góp phần làm gia tăng căng thẳng trong khu vực. COC có thể làm rõ và cụ thể hóa các khía cạnh của trật tự quốc tế dựa trên luật lệ được áp dụng cho Biển Đông và thiết lập các quy tắc và quy trình quan trọng để quản lý căng thẳng trong thời gian chờ ngã ngũ những tranh chấp cuối cùng.
Giáo sư, Tiến sỹ địa chiến lược Azmi Hassan cho rằng COC có thể giúp ngăn chặn các hành vi bành trướng ở Biển Đông. Theo UNCLOS, các quốc gia ven biển có đặc quyền trong việc khám phá và sử dụng các nguồn tài nguyên biển trong khu vực. Ám chỉ của ông Azmi Hassan liên quan đến các hành vi xâm phạm mới của Trung Quốc ngoài khơi bang Sabah và Sarawak.
Bộ Ngoại giao Malaysia (Wisma Putra) đã triệu đại sứ Trung Quốc vào ngày 4/10 để truyền đạt quan điểm của Malaysia và phản đối sự hiện diện cũng như hoạt động của các tàu Trung Quốc trong Vùng đặc quyền kinh tế (EEZ) nước này. Đây là lần thứ hai Malaysia triệu nhà ngoại giao Trung Quốc trong năm nay, sau khi tàu và máy bay của nước này đi vào vùng biển và vùng trời mà Kuala Lumpur kiểm soát hôm 3/6.
Tuy nhiên, những vụ xâm phạm này chỉ là “phần nổi của tảng băng chìm”. Tháng 7/2020, Báo cáo Tổng Kiểm toán Malaysia cho biết trong giai đoạn 2016-2019, tàu tuần duyên và tàu hải quân của Trung Quốc đã xâm phạm vùng biển Malaysia tổng cộng 89 lần. Ông Azmi Hassan cho rằng các quốc gia ASEAN cần phải hợp tác hiệu quả để đảm bảo COC có thể được xúc tiến và hoàn thành “càng sớm càng tốt”.
Việc hoàn thiện COC có tầm quan trọng không chỉ trong việc đảm bảo Biển Đông mà còn để bảo vệ lợi ích của các quốc gia ven biển, thành viên của ASEAN.
Trong khi đó, Tiến sỹ Dr Roy Anthony Rogers, giảng viên cấp cao Khoa Nghiên cứu và Chiến lược Quốc tế, thuộc Trường Đại học Malaysia, nhấn mạnh rằng Malaysia và các quốc gia ASEAN khác cần tiếp tục lên tiếng về các quan ngại đối với Bắc Kinh ở vùng biển có nhiều tranh cãi này. Ông nói: “Trung Quốc muốn thể hiện tham vọng và sức mạnh. Tuy nhiên, với tư cách là một quốc gia đang phát triển, Malaysia cần tận dụng các kênh ngoại giao, cùng với luật pháp quốc tế như UNCLOS 1982 và Công ước Vienna về quan hệ ngoại giao năm 1961”. Ông cũng nhấn mạnh Trung Quốc cũng cần nhận thức được rằng việc họ xâm phạm EEZ của các quốc gia khác ở Biển Đông là khó chấp nhận được. Ông nói: “Nếu họ (Trung Quốc) tiếp tục giữ thái độ này, dần dần các quốc gia Đông Nam Á có thể sẽ ủng hộ AUKUS để cân bằng với Trung Quốc. Điều đó còn hơn cả tuyệt vọng”.
Giới phân tích nhìn nhận AUKUS, thỏa thuận ba bên được Tổng thống Mỹ Joe Biden công bố ngày 15/9, là một động thái nhằm kiềm chế ảnh hưởng ngày càng gia tăng của Trung Quốc tại Ấn Độ Dương-Thái Bình Dương, song lo ngại AUKUS có thể sẽ góp phần “đổ thêm dầu vào lửa” những căng thẳng địa chính trị và khiến khu vực sa lầy trong đối đầu Mỹ-Trung. Ông Anthony Rogers nhấn mạnh: “Bởi vậy, chúng ta không thể dựa vào các giải pháp quân sự, mà phải căn cứ vào COC”.
Biển Đông là vấn đề được các nước ASEAN và các đối tác quan tâm và trao đổi sâu rộng. Trong thời gian gần đây, Biển Đông không xảy ra các sự cố nghiêm trọng song vẫn tiềm ẩn nhiều rủi ro do hành động cả trên thực địa và pháp lý của Trung Quốc. Nhìn chung, ASEAN duy trì quan điểm từ năm 2020, đề cao giá trị của luật pháp quốc tế bao gồm UNCLOS năm 1982, coi đây là khuôn khổ pháp lý cho mọi hoạt động trên biển và đại dương; nhấn mạnh tầm quan trọng của duy trì hòa bình, ổn định, an ninh, an toàn và tự do hàng hải, hàng không ở Biển Đông; kêu gọi tự kiềm chế, không sử dụng hay đe dọa sử dụng vũ lực, giải quyết tranh chấp bằng các biện pháp hòa bình; thực hiện đầy đủ và hiệu quả DOC, sớm đạt được COC thực chất, hiệu quả, phù hợp luật pháp quốc tế.
Tiến trình thực hiện DOC và đàm phán COC có một số tiến triển so với năm 2020 bị đình trệ vì dịch COVID-19. ASEAN và Trung Quốc đã tổ chức 3 cuộc họp tiểu nhóm công tác (SWG) theo hình thức trực tuyến và 1 cuộc họp SOM ASEAN-Trung Quốc về thực hiện DOC (SOM-DOC) theo hình thức trực tiếp. Đặc biệt, trong Hội nghị đặc biệt Bộ trưởng Ngoại giao ASEAN- Trung Quốc (Trùng Khánh, tháng 6/2021), Trung Quốc lần đầu tiên công khai đề cập xây dựng COC phù hợp luật pháp quốc tế và UNCLOS 1982, mong đạt được COC trong năm 2022 nhân kỷ niệm 20 năm DOC.
Hồi tháng 8/2018, ASEAN và Trung Quốc đã đạt được thỏa thuận về một văn kiện dự thảo để đàm phán về COC tại Hội nghị Bộ trưởng ASEAN-Trung Quốc tổ chức bên lề Hội nghị Bộ trưởng Ngoại giao ASEAN (AMM) tại Singapore. Bản dự thảo không có trên trang web chính thức của ASEAN nhưng đã được GS. Carl Thayer, chuyên gia Australia về vấn đề Biển Đông trích dẫn nội dung trong bài báo “A Closer Look at the ASEAN-China Single Draft South China Sea Code of Conduct” (tạm dịch: “Một cái nhìn sát hơn với Bản dự thảo COC”). Theo đó, một cơ chế giám sát hoạt động đã được đề xuất trong bản dự thảo này, nhưng mới chỉ được nhắc đến một cách chung chung. Cơ chế này được cho là chỉ giám sát việc thực thi COC chứ dự thảo không quy định điều gì sẽ xảy ra nếu một bên bị phát hiện vi phạm Bộ quy tắc.
Về cơ chế giám sát này, trong một bài trên East Asia Forum, Aristyo Rizka Darmawan, giảng viên Luật Quốc tế tại Trung tâm Chính sách đại dương vền vững, Đại học Indonesia cho rằng, bất kể COC có ràng buộc về mặt pháp lý hay không, điều cốt yếu là phải xây dựng các cơ chế giám sát và tuân thủ để đảm bảo tính hiệu quả của nó. Sự thành công của COC phải được đo lường bằng mức độ mà các bên tuân thủ. COC có thể thành lập một cơ quan có thẩm quyền có nhiệm vụ thu thập các thông tin liên quan. Cơ quan độc lập này sẽ cần bao gồm đại diện của tất cả các bên để nâng cao độ tin cậy và báo cáo thường xuyên về việc tuân thủ COC.
Theo ông Aristyo Rizka Darmawan, COC cũng nên đề ra một cơ chế giải quyết tranh chấp. Cần lường trước các tranh chấp và giải quyết chúng dựa trên việc diễn giải COC, hoặc việc thực hiện và áp dụng các nghĩa vụ theo thỏa thuận.
Minh Hải
 ASEAN - Trung Quốc nhất trí thúc đẩy tiến trình đàm phán COC |
 Trung Quốc gia tăng hoạt động quân sự trên Biển Đông gây trở ngại cho đàm phán COC |
