Quyết sách ngớ ngẩn

Năm 1995, thời Jeff Bezos mới khởi nghiệp, Amazon chỉ là một công ty bán sách nhỏ. Jeff và các nhân viên quỳ trên sàn xi măng, đóng từng kiện hàng.

Quỳ mãi đau cả đầu gối, một hôm, ông giám đốc bàn cách giải quyết với các nhân viên. "Tôi biết chúng ta cần gì rồi" - Jeff Bezos, người bây giờ là ông vua không ngai của ngành logistic toàn cầu, đưa ý tưởng - "Chúng ta cần mua mấy tấm bảo vệ đầu gối".

Lúc đó, một nhân viên đã nhìn ông "như thằng ngu nhất trong phòng", lời của Jeff Bezos khi kể lại câu chuyện về sau này. Đó là Nicholas Lovejoy, cựu giáo viên toán, một trong những nhân sự đầu tiên của Amazon. "Thứ chúng ta cần, Jeff ạ" - Nicholas nói - "Là mấy cái bàn".

Ngay hôm sau, Jeff đặt mấy cái bàn tái chế rẻ tiền. Họ ngồi lên bàn để đóng hàng. Và bỗng sản lượng đóng hàng của Amazon tăng gấp đôi. Phần còn lại đã là lịch sử: hơn 20 năm sau, Jeff Bezos trở thành người giàu nhất thế giới.

Câu chuyện đó sau này được vị đại gia kể lại nhiều lần, và được công chúng yêu thích. Suýt nữa thì đội ngũ của Amazon đã tiếp tục quỳ trên sàn (bằng mấy tấm bảo vệ đầu gối) để đóng hàng, và rất có thể là lịch sử của ngành thương mại điện tử đã rẽ hướng khác. Câu chuyện nói rằng bất kỳ ai, cho dù là người kinh doanh thành đạt nhất thế giới, cũng có những giây phút ngớ ngẩn.

Khi đọc câu chuyện này, tôi đã cố nhớ lại từng quyết sách ngớ ngẩn mà mình từng chứng kiến. Rất nhiều, bạn có thể bắt gặp chúng hàng tuần trên mặt báo. Và tôi nhận ra rằng trong đó có rất nhiều thứ giống ý tưởng "tấm bảo vệ đầu gối" mà ông chủ của Amazon đã đưa ra năm 1995.

Đó là khi người ta nhận diện vấn đề bằng một trực quan đơn sơ: cái gì bày ra trước mắt và đang trực tiếp tác động vào thực tại, tôi sẽ giải quyết nó. Đầu gối đau? Thì mua tấm lót mà quỳ lên.

Khi thực hiện chuyên đề "Những mái chợ điêu tàn", chúng tôi đã đi thăm quan nhiều chợ kiên cố vắng lặng ở miền Bắc, và gặp gỡ các đồng tác giả - những vị lãnh đạo địa phương. Chúng là thành quả của phương pháp luận đơn sơ: thương mại không phát triển, thì tạo ra địa điểm thương mại. Hãy xây một cái chợ lên. Dân cũng phấn khởi, đồng tình, đổ tiền vào mua kiosk. Nhưng chẳng bao lâu thì hóa ra vấn đề của thương mại địa phương nằm ở đâu đó kia, còn cái chợ thì bỏ hoang.

Ở những vùng quê khác, tôi nhìn thấy đoàn người xếp hàng từ sáng sớm trong sương trắng để chờ hỗ trợ con giống theo chương trình 135; tôi được khoe những danh sách cho vay đầy tự hào của Ngân hàng chính sách, in kín hàng chục tờ A4. Thiếu sinh kế? Hãy hỗ trợ họ mua mấy con lợn giống. Chính sách nghe hay đến mức không thể phản biện được. Trừ việc đàn lợn cả nước thực chất đã thừa từ mấy năm nay, và chỉ ít lâu sau những người nông dân khấp khởi kia sẽ phải bán lợn bằng một nửa giá thành. Họ vừa bán lợn vừa khóc.

Tương tự là rất nhiều chính sách mà tôi đã từng nhắc đến trong chuyên mục này. Hàng hóa giá cao? Hãy áp giá trần. Lễ hội biến tướng? Xem xét cấm luôn. Thất thoát ngân sách? Phải cho cái tay trực tiếp cầm tiền đi tù. Lịch sử ít được quan tâm? Làm ơn xây ngay một cái bảo tàng. Bạn có thể tự kể thêm các ví dụ.

Tấm lót đầu gối của Jeff Bezos có một vấn đề nghiêm trọng: nó "đúng và trúng". Nó đánh lừa trực quan bằng việc giải quyết trực tiếp vấn đề trước mắt. Rất khó tìm điểm sai. Và nếu đặt trong bối cảnh của một cuộc họp cấp ủy thì cán bộ cấp dưới có thể vỗ tay khen người lãnh đạo chí tình, tâm huyết với công việc.

Từ vấn đề đến giải pháp, từ đói nghèo đến nuôi lợn, từ đầu gối đến lót đầu gối, là một quy trình tư duy thuần khiết và súc tích đến mức không còn biết mổ xẻ chỗ nào nữa. Thậm chí là đến cuối, khi nhìn vào mắt nhiều vị lãnh đạo địa phương, tôi vẫn nghĩ là họ thật lòng muốn điều tốt đẹp.

Chúng ta không bao giờ biết được đã có bao nhiêu chính sách ra đời sau những quy trình tư duy đơn sơ như thế. Ở đây, thứ quan trọng nhất trong quy trình xây dựng chính sách, là sự xuất hiện của anh nhân viên Nicholas, không chỉ nhìn vào người khởi xướng "như một thằng ngu", mà còn đề xuất giải pháp hiệu quả hơn.

Văn hóa xây dựng chính sách từ cộng đồng của Việt Nam hiện khá yếu. Mạng xã hội trong thập kỷ này cho khá nhiều người cơ hội để chỉ trích, và luận chiến về việc "mua hay không mua" tấm lót đầu gối, xây hay không xây đường sắt cao tốc, cấm hay không cấm lễ hội địa phương. Nhưng để đi đến chỗ đề xuất ra được việc mua cái bàn mà ngồi lên cho đàng hoàng, thì chúng ta chưa đủ cơ chế.

Phía dưới nhiều bài viết của tôi, nhiều độc giả bình luận (mà tôi tự đọc lên trong đầu bằng một giọng bức xúc), rằng: "Anh nói thì hay lắm, nhưng chúng tôi cần giải pháp". Nhưng nhiều khi tôi sẽ trở thành kẻ bất lương nếu đề xuất giải pháp. Tôi không phải chuyên gia, chưa thực hiện nghiên cứu. Bây giờ mà hỏi tôi, lễ hội biến tướng như vậy, bạo lực như vậy, không cấm thì còn làm thế nào, đồng bào đói như vậy không cho họ lợn giống thì làm sao, thì tôi chịu.

Tôi chỉ biết một điều: chúng ta có quyền nghĩ sâu hơn trước khi ra chính sách. Nếu để một nhóm duy nhất làm việc này, họ sẽ dễ bị "đánh lừa" cảm giác theo kiểu tấm lót đầu gối. Và việc nghĩ sâu hơn này phải được thực hiện bởi các thiết chế riêng. Ngân sách nghiên cứu của chính phủ hiện nay dành phần lớn cho các cơ quan nghiên cứu của chính nó. Các tổ chức phi chính phủ, các think-tank độc lập vốn là mô hình thịnh vượng ở trời Tây, khá chật vật để tồn tại. Cộng đồng xã hội cũng không được khuyến khích thảo luận về chính sách thường xuyên. Họ cũng không thấy dấu hiệu rõ ràng được lắng nghe. Không được lắng nghe thì cũng không ai mất công nghĩ nhiều về giải pháp, thấy cái gì ngứa mắt thì ném đá vậy thôi.

Sự phản biện của hệ thống quản lý hiện nay chủ yếu đến từ nội bộ. Nhưng anh nhân viên Nicholas sẽ không tự dưng xuất hiện trong một cuộc họp cấp ủy, sau khi đồng chí chủ tịch trong vai Jeff Bezos đề xuất giải pháp "đúng và trúng" của mình.

Có rất nhiều ý tưởng, mà thậm chí chúng ta sẽ không bao giờ biết rằng nó ngớ ngẩn thế nào, sau khi đã được thông qua với tỷ lệ đồng thuận cao.

Đức Hoàng

Jeff Bezos đang "yêu cuồng si" sau ly hôn Jeff Bezos, tỷ phú giàu nhất thế giới đang trong mối tình nồng nhiệt với Lauren Sanchez

Jeff Bezos: Vì sao Trump ác cảm với tỷ phú Amazon? Trump liên tục chỉ trích Amazon trốn thuế và cho rằng tờ báo mà Jeff Bezos sở hữu đưa tin thiếu trung thực.